Türkler’de Ev Kültürü | Anadolu’da Ev Ve Ä°nsan – Mardin Evleri

Mardin Evleri

Güneydoğu Anadolu’nun ilginç yerleşmelerinden biri de Mardin’dir. Ortaçağın önemli ticaret yollarının kesiştiği noktada bulanan şehir, Mardin eşiğinde bir tepede kurulmuştur. Kale ve dış mahalle olarak adlandırılan iki bölüm, kentin bütününü oluşturur. Kale, dik yamaçlarla eteğinden ayrılan yükseltinin düzlüğe dönüştüğü noktadadır. İskân eylemini yüzyıllarca sürdüren kaleden bu işlevi devralan Dış Mahalle ise, Kale’den eyimli güney eteklerinde, doğu-batı doğrultusunda gelişerek ve Mezopotamya ovasına yönelerek yer alır.

Kent Dokusuyla Evlerin Ä°liÅŸkisi

Yapılandığı topografyaya teraslamalar biçiminde yerleşen kentin dokusu öylesine yoğundur ki, sokaklar, meydancıklar, çeşme başları, az sayıda yapılanmamış parsellerin ve evlerin avlularının dışındaki yegane boşluklardır. Önceden planlanmamış statü anlamı olmayan düz yada merdivenlenmiş sokakları, meydancıkları oluşturan şey çağının insan ve araç boyutudur. Kentin geleneksel ulaşım ağının kendiliğinden izlenimine karşı, sokak kaplamasından, boyutlarına, parseller arasındaki mülkiyet-akrabalık ilişkisinin göstergesi Kabaltı denen gölgeli geçitlerine ev-sokak ilişkisine kadar her yerde, aynı zamanda, örtülü bir planlamanın varlığı da sezinlenebilir.

Geleneksel Mardin evleri bu yoğun dokuda, çevresini düz, eğimli yada merdivenli sokakların belirlediği organik parsellerde yapılanmışlardır. Ancak, suriçi alanının sınırlı olması yatayda yaygın bir planlamayı engelleyerek, topografyanın kullanımını zorunlu kılmıştır. Evler, bazen toprağı düzelterek bazen de onu doğal zeminiyle kabul ederek, kendiliğinden var olan mağara gibi mekânları da tasarıma katarak kademelenmeler ve iki, üç, dört katlı durumlar sunarak araziye yerleşmişlerdir.

Geleneksel Mardin Evinin Tasarım Özellikleri

Mardin evinin çok katlılığı genellikle bir inşaat sürecinde oluşmamıştır. Çeşitli verilerden, giriş katlarının ilk yapılan bölümler olduğu, diğer katların sonraki tarihlerde, gerektikçe eklendiği anlaşılmaktadır. Feodal ailenin erkek çocuk merkezli büyümesine bağlı olarak ortaya çıkan mekansal büyüme gereksiniminin neden olduğu bu sonradan ekleme durumu çoğu kez önce aynı katta yaşanır, parselin sınırlarının zorlandığı noktada ise kat eklemelere dönüşür. Geç dönemlerde bir inşaat sürecinde bitmiş ev örnekleri de olmakla birlikte, bu özelliği geleneksel Mardin evinin önemli belirleyicisi olduğu açıktır. Süreç içinde oluştukları anlaşılan yapılardaki genel ortak özellik giriş katlarının kullanımında ortaya çıkar. Anadolunun diğer geleneksel evlerinde çoğu kez ortaya çıkan katlar arasındaki işlevsel farklılık, başka bir deyişle giriş katının servis üst katın yaşama mekanlarını içermesi olgusunun bu tür Mardin evinde olmadığı,aksine bu iki işlevin birarada bulunduğu gözlenir. Ancak geleneksel Mardin evleri günümüze ulaşan son durumlarıyla ele alındığında, işlevlerin katlar arasında bölüşüldüğü görülür. Buna göre iki, üç, dört katlı evin giriş katı, yemek yapma, çamaşır yıkama, hayvanların bakımı, mevsimlik yiyeceklerin hazırlanması, depolanması gibi kadının günlük eylemlerini, bazı büyük ailelerde selamlık birimini, hizmetkar odalarını içeren bir biçimde donatılmıştır.

Kalın yüksek taş duvarlarıyla sokaktan ayrılan giriş katının en önemli mekânı, belirtilen eylemlerin büyük bir bölümünün geçtiği avludur. Giriş katı kadına ait bir mekân olarak mahrem nitelik kazanıyorsa da dış dünyayla ilişkinin doğrudan kurulduğu durumlara da sahip olmakla ilginç bir ikilemi yaşamaktadır. Ticari amaçlı depoların, ahırların, selamlığın yer aldığı örnekler giriş katını aynı anda erkeğe ve kadına ait kılar.

Avlu yada yapı duvarına bitişik üstü açık taş merdivenle ulaşılan diğer katlar oturma, yatma, yıkanma eylemlerinin geçtiği yaşama birimleri ile işlik, mahzen, kiler, hela gibi servis mekânlarını içerir. Geç dönemlerde, giriş katındaki merkezi mutfağın yanısıra küçük mutfak hacimleri de diğer kat planlarına eklenmiştir.

Mardin evinin süreç içinde birbirine eklenerek tümünü oluşturan yapı birimleri kapalı, yarı açık ve açık mekânlardan oluşur. Kapalı mekânlar yaşama birimleri, işlik, mutfak, kiler, depo, helâ işlevlidirler. Dikdörtgen, L, ters T gibi şemalara sahip olan yaşama birimleri, ana, baba ve çocuktan ibaret çekirdek ailenin, yemeğini pişirebileceği ocağı, kab-kacağını koyabileceği tereği, yatağını, yorganını toplayıp kaldırabileceği yüklüğüyle bağımsız ev olma özelliği taşırlar. Ard-ıl Beyt denen seki altı ve Sikke denen basamakla ayrılan seki üstü yaşama birimi bölümleridir. Dolap içi gusülhanesinin olmadığı Mardin evinde bu eylemin yapıldığı yer seki altıdır. Seki altı ve seki üstü döşemesinin taş olması ve seki altında bir su gideri bulunması yıkanma eyleminin sakıncalarını ortadan kaldırmıştır. İşlik olarak adlandırılabilecek servis mekânları, çoğu kez yaşama birimlerine bağlı olarak tasarıma katılırlar. İşlikler, kış ve yaz aylarında tersine bir iklim sunarak, günlük işlerin yapılmasını kolaylaştırırlar.

Yarı açık mekânlar hem kapalı mekânlara dağılımı sağlama hem de oturma, dinlenme işlevleriyle eyvan, revak ve köşklerdir. Eyvanın, iki yanı ve arkası kapalı, önü açıktır. Değişik amaçlı kullanımları vardır. Bunlardan biri eyvanın, avluda, kanallardan akan ve havuzda biriktirilen suyla birlikte kullanımıdır. Burada oturma, dinlenme eylemi egemendir. Geç dönemlerde üst katların yaygınlaşması ve önem kazanması eyvanın suyla tasarlanmasını ortadan kaldırmıştır. Diğer eyvan kullanımı, kapalı mekânlar arasında yer alarak bu mekânlara dağılımı sağlamak amacını taşır. Ancak çeşitli yönlerde bulunarak, özellikle yaz aylarında güneşe karşın gölgeli serin mekânlar yaratırlar. Bir başka yarı açık mekân Revak da bu ikinci tür eyvanın işleviyle tasarıma katılır. Mardin de az örneğine rastlanan köşkler, oturma dinlenme amacıyla yapılmışlardır. Açık mekânlar ise günlük eylemlerin yer aldığı avlu ve teraslardır. Tüm bu mekânlar bazen tek başlarına bazen ikili, üçlü biraraya gelerek bağımsız birer birim olan yapım birimlerini oluştururlar. Günümüze ulaşmış geleneksel bir Mardin evi ise bu yapı birimlerinin yanyana gelmesiyle gerçekleşmiştir.

Geleneksel Mardin evleri üzerinde yer aldıkları yamacın da zorlamasıyla Mezopotamya ovasını kavrayacak biçimde yönlenirler. Güneyden bakıldığında kademeli bir görünüme sahip olan kent dokusunda evler, giriş katları dışında, birbirlerinin cephesini kapatmayacak, etkiler sadece kendi parselleri içinde kalacak biçimde yapılanmışlardır. İki, üç, dört katlı olabilen evlerin kat adetlerini parselin, başlangıç ve bitim noktaları arasındaki kot farkına bağlı olması bu saygılı cephelemeyi sağlamıştır. Mezopotamya ovasına yönelik, bütün cephe oyunlarının gerçekleştirildiği güney cephesi dışındaki cepheler önemli özellikler içermezler. Kat girişleri, havalandırma pencereleri, gönye çıkmalar, Çal köşeler bu cephenin yegane öğeleridir. Yakın çevrede bol miktarda bulunan sarı kalker taşının farklı cinsleri, Mardin evinin temelden damına bezemesine kadar en önemli yapı malzemesidir. Kale etkisi veren avlu duvarları, anıtsal nitelikte tonoz çeşitleri, dantela gibi işlenmiş kemerleri, silmeleri, sarı kalker taşı ve genellikle de Süryani ustaları eliyle yaratılmıştır.

Geleneksel Mardin evinde çok çeşitli kültürel öğelerin varlığı söz konusudur. Ortaçağın sosyal, ekonomik, politik çerçevesinde bazı motifleriyle Türkistan’a kadar uzatılabilecek bir çizgide, daha çok da güneyindeki İran, Irak, Suriye, Mısır’daki durumlarla benzerlik gösterirken; Anadolu’daki geleneksel evlerden biçimsel farklılıklar sunan Mardin evi, içinde bulunduğu bölgenin genel özelliklerinin etkisinde, kentin özel koşullarını belirleyiciliğinde oluşmuştur.

Prof.Dr.Cengiz Eruzun
Prof.Dr.Metin Sözen

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 09.02.2008 tarihinde Hale tarafından, Türk Kültürü ve Geleneklerimiz bölümünde paylaşılmıştır ve 1054 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Türkler\'de Ev Kültürü | Anadolu\'da Ev Ve İnsan - Mardin Evleri orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...