Ölçme | Ölçü Standartları – Ölçüler Arası Bağıntı

Ölçme Ve Ölçü Standartları

Ölçme; Bilimsel araştırmalarda, sanayi etkinliklerinde ticaret ve iş yaşamında doğru yöntemlerle ölçüm yapma büyük önem taşır. Bu maddede, günlük yaşamda kullanmakta olduğumuz ağırlık ve ölçü birimlerine nasıl ulaşıldığı anlatılmaktadır.

Tarihte insanlar hep ölçü birimlerinden yararlanmışlardır. En eski insanlar ürünlerini birbirleriyle değiş tokuş ederlerdi. Bu dönemde ağırlık ve ölçü birimlerine gereksinim doğdu; çünkü değiş tokuştan önce, ürünlerin nasıl ölçüleceği konusunda görüş birliğine varmak gerekiyordu. Örneğin, bir tas sütün karşılığının kaç tane patates ya da kaç avuç tahıl olduğu üzerinde anlaşmalıydılar. Eğer arazi değiş tokuşunda bulunacaklarsa, bu kez tarlalarını ya adımlayarak ya da uzunluğu belli bir çubuğun yardımıyla ölçmek zorundaydılar. Ancak bundan sonra iki tarlanın büyüklüğü karşılaştırılabilirdi. Bütün bu durumlarda ölçü birimi, tas ya da avuç büyüklüğü, adım ya da çubuk uzunluğu olacaktı.

Ölçü birimlerinden zaman, uzaklık, kütle (ya da ağırlık), sıcaklık, hız ve başka fiziksel büyüklüklerin ölçülmesinde yararlanılır.

Eski zamanlarda insanlar uzunlukları ölçmek için vücutlarının belirli bölümlerinden yararlanırlardı. Eski Mısırlılar’ın kullandığı kübit, kolun dirsekten parmak uçlarına kadar olan bölümünün uzunluÄŸu (yaklaşık 50 cm), dijit ise iÅŸaretparmağının geniÅŸliÄŸiydi (yaklaşık 2 cm). Yaklaşık 10 santimetreye eÅŸit olan ve bugün hâlâ atların boyunu ölçmekte kullanılan bir el geniÅŸliÄŸi de gene bir uzunluk birimiydi.

Önceleri, kollar açıldığında iki elin parmak uçları arasındaki uzaklık (yaklaşık 1,8 metre) olarak kabul edilen kulaç, denizde derinlik ölçmek için kullanılırdı.

Ä°ngiliz ve Amerikan ölçü sisteminde kullanılan ve Ä°ngilizce’de “ayak” anlamına gelen fut (çoÄŸulu fit) biriminin (yaklaşık 30 cm) Babilliler’in tuÄŸla ölçümünde kullandıkları bir birimden geldiÄŸi sanılmaktadır. Söz konusu Babil birimi bir kübitin üçte ikisine eÅŸitti, yani 33 cm kadardı. Futun ölçüsü zamanla deÄŸiÅŸti ve bu birim bütün Avrupa’da kullanılır duruma geldi. Romalılar, bir büyüklüğün on ikide biri için uncia sözcüğünü kullanırlardı; Ä°ngiliz ölçü birimi olan inç de buradan gelir. Gene bir Ä°ngiliz ölçü birimi olan paund ya da libre ise onsun on ikide biri olarak geliÅŸtirildi; ama bugün bir paund 12 onsa eÅŸittir. Bir inçten kısa olan uzunluklar Ä°ngiltere’de arpa boyuyla ölçülürdü.

Ä°ngiliz ve Amerikan sisteminde kullanılan uzunluk ölçüsü mil, her biri 220 yarda (201 metre) uzunluÄŸundaki sekiz furlong’dan oluÅŸuyordu. Furlong, Ä°ngilizce’de “sabanın izinin uzunluÄŸu” anlamına gelen furrow long söz cüklerinden türetilmiÅŸti; furlong, sabanı çeken öküzün hiç dinlenmeden sürebileceÄŸi uzunluk olarak kabul edilirdi. Furlong, bugün at yarışlarının yapıldığı alan ölçümleri dışında pek fazla kullanılmamaktadır.

Tarla büyüklüğü, ekilebilecek tohum miktarına ya da toprağı sürmek için gerekli olan zamana bakılarak ölçülebilirdi. Ä°ngiliz ve Amerikan sistemindeki alan birimi olan akr, bir günde sürülebilecek tarla büyüklüğü olarak geliÅŸtirildi. Az miktarlardaki maddeler buÄŸday ya da arpa taneleriyle tartılarak ölçülebilirdi. Buradan da, Ä°ngilizce’de “tane” anlamına gelen greyn ağırlık birimi ortaya çıktı; 700 greyn bir paunda eÅŸit olarak kabul edildi. Sığa ya da hacim ölçüsü kullanımı ise, “sepet dolusu” ya da “kayık yükü” gibi oldukça belirsiz birimler biçiminde geliÅŸti.

Türkiye’de eskiden kullanılan temel uzunluk ölçüsü arşın’dı. Arşın, parmak ucundan dirseÄŸe kadarki uzunluÄŸu temel alırdı; bu bakımdan Eski Mısırhlar’ın kübitine benziyordu. Arşın, “çarşı arşını” ve “mimar arşını” olarak ikiye ayrılıyordu. Bunlardan çarşı arşını bugünkü 68 santimetreye eÅŸitti. Çarşı arşınının sekizde birine rubu, on altıda birine de kerah deniyordu. Mimar arşını ise 75,7 santimetreye eÅŸitti; bu ölçüyü çiftçiler de kullanırdı, bu yüzden de bu birime bazen “zira” da denirdi. Ziranın yarısı kadem, 2,5 katı da kulaç olarak adlandırılırdı. Daha çok kumaÅŸ ölçümünde kullanılan endaze ise 60 santimetreye eÅŸitti.

Türklerin eskiden kullandığı temel ağırlık ölçüsü ise dirhem’di. Bugünkü 3,2 grama karşılık gelen dirhem, 70 arpa tanesinin ağırlığı olarak hesaplanmıştı. 400 dirhem bir okka, 2 okka da bir batman ediyordu; ama okka ile batman arasındaki iliÅŸki yöreye göre deÄŸiÅŸiyor ve batman 6 okkaya kadar çıkabiliyordu. Daha çok odun tartmakta kullanılan çeki ise 195 okkaya eÅŸitti; bugün de bazı yerlerde kullanılan çeki 250 kg olarak kabul edilir. Kantar ise 44 okka deÄŸerindeydi. Daha çok deÄŸerli taÅŸlar için ağırlık ölçüsü olarak kırat ve miskal kullanılırdı; kırat dirhemin on altıda biri, miskal ise 1,5 dirhem, yani 24 kırattı.

Eskiden Anadolu’da tahıl ölçümünde kile biriminden yararlanılırdı. Ä°stanbul kilesi yaklaşık 25 kg, baÅŸka yerlerde kullanılan kile ise yaklaşık 18 kg gelirdi. Kutu ise kilenin sekizde birine eÅŸitti. Deniz taşımacılığında kullanılan tonilato da 36 kileye eÅŸdeÄŸerdi. Kilenin dörtte birine ise ÅŸinik denirdi.

1869’da çıkarılan bir yasayla Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu’nda metre sistemine geçme kararı alınmış, ama bu uygulama da pek yaygınlık kazanmamıştır. Metre sistemine asıl 1930’da çıkarılan Ölçüler Yasası’yla geçilmiÅŸtir.

Bütün bu ilk ölçü birimleri iki ana nedenle itirazlara neden oluyordu. Birinci neden, vücudun herhangi bir bölümünün büyüklüğüne dayanan bir ölçü biriminin (her insanın boyu, el ve ayak gibi organları farklı uzunluklarda olduğundan) ölçümü yapana göre değişmesiydi. İkincisi ise, dijit, parmak, el, kübit, arşın, dirhem, kile ve kulaç gibi ölçü birimleri arasında hiçbir bağıntının bulunmamasıydı.

Bunların hepsi uzunluk ölçümünde kullanılmakla birlikte, herhangi birini öbürüne doğru olarak dönüştürmek olanaksızdı.

Ölçü Standartları

Ä°lk zorluk çeÅŸitli standartlar oluÅŸturularak kısa zamanda aşıldı. OrtaçaÄŸda Fransa’da Ä°mparator Åžarlman standart ağırlıklar ve ölçüler geliÅŸtirmeye çalıştı, ama pek baÅŸarılı olamadı. Öte yandan, bu dönemde Ä°ngiltere’de çeÅŸitli uzunluk ve ağırlık standartları geliÅŸtirilmeye baÅŸlandı; örneÄŸin VVinchester’da korunan bir çubuk bir yarda için standart olarak kullanılıyordu. Daha sonraki bir standart yarda da, Kral I. Henry’nin kolu ölçülerek oluÅŸturuldu.

1959’a kadar standart yarda olarak Londra’da, Westminster’da hükümete baÄŸlı Ticaret Dairesi’nce korunan tunç bir çubuÄŸun üzerinde iÅŸaretli iki çizgi arasındaki uzaklık temel alındı. Daha sonra bir yarda 0,9144 metre olarak belirlendi. Gene aynı tarihte standart bir paundun 0,45359237 kg olarak alınması kararlaÅŸtırıldı (o döneme kadar, özel olarak yapılmış platin bir silindirin kütlesi standart paund olarak kabul ediliyordu). Hacim ya da sığa ölçümü için yeni bir standart birim tanımına gerek duyulmadı; çünkü galon, 1824’te Ä°ngiltere Parlamento-su’nda kabul edilen bir yasayla 10 paund ağırlığındaki arı suyun 62° Fahrenheit (16,67° santigrat) sıcaklıktaki hacmi olarak zaten belirlenmiÅŸti.

İngiliz ve Amerikan Standartları

Eski paund, yarda, akr gibi ölçü birimleri Ä°ngiltere’de ortaya çıktı ve kısa zamanda Ä°ngilizce konuÅŸulan ülkelere, Amerikan kolonilerine, Ä°ngiliz sömürgelerine ve bazı baÅŸka ülkelere yayıldı. Britanya Ä°mparatorluÄŸu’nun her yerinde kullanılan bu birimler, “Ä°mparatorluk ‘ ölçü birimleri olarak bilinir.

Bütün Ä°ngiliz ve Amerikan ölçü birimi standartları birbiriyle uyumlu deÄŸildir. Ä°ngiltere’de galon 1824’te tanımlanmıştı; buna karşılık ABD hükümeti, 231 inç küpe (3,785 litreye) eÅŸdeÄŸer olan daha eski “Kraliçe Anne galonu”nu geçerli saydı. Bu nedenle ABD galonu 0,8326 Ä°ngiliz galonuna eÅŸittir. Tahıl ya da ÅŸeker gibi kuru maddelerin ölçümünde kullanılan bir hacim birimi olan buşıl ABD’ de 2.150,42 inç küpe (35,239 litre), Ä°ngiltere’de ise 2.219,36 inç küpe (36,386 litre) eÅŸittir. Buşıl günümüzde pek ender kullanılmaktadır.

Ölçüler Arası Bağıntı

Eski ölçü birimlerindeki ikinci güçlük, iÅŸaret-parmağı geniÅŸliÄŸi olarak tanımlanan dijit ile önkol uzunluÄŸu olarak tanımlanan kübit arasında temel hiçbir bağıntının olmamasıydı. Bu sorun, kübitin standart olarak belirlenmesi ve öbür uzunluk birimlerinin bunun kesri ya da katı olarak alınması yoluyla çözüldü. Böylece Mısır’da dijit, kübitin 28’de l’i, kulaç ise kübitin dört katı olarak belirlendi.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 08.06.2012 tarihinde Hale tarafından, Bilimsel GeliÅŸmeler - Sosyal ve Fen Bilimleri bölümünde paylaşılmıştır ve 158 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Ölçme | Ölçü Standartları - Ölçüler Arası Bağıntı orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...