Ä°yonya Uygarlığı | Ä°yonya – Kent Devletleri – Toplumsal Yapı – KolonileÅŸtirme Dönemi – Tiranlar Dönemi – Pers EgemenliÄŸi – Ä°yonya Ä°syanı ..

İyonya Uygarlığı

Ä°yonlar ele geçirdikleri kentlerdeki yerli hal­kın tümünü topraÄŸa baÄŸlayamamış, bunlar­dan bir bölümüne siyasal haklar tanımışlardı. Bunun sonucu olarak Ä°yonlar’ın arasına karı­şan Anadolu kavimleri kendi kültür, töre, inanç ve dinlerine iliÅŸkin birçok öğeyi de Ä°yon dünyasına sokmuÅŸlardı.

Ä°yonya’da büyük düşünürler ve bilim adam­ları yetiÅŸmiÅŸtir. Gölgelerinden pramitlerin yüksekliÄŸini hesaplayan Thales, yıl ile mev­simlerin uzunluÄŸunu ilk kez hesaplayan Anaksimandros, tıp mesleÄŸini kuran Hipokrat, bugünküne yakın biçimde atom sözcüğü­nü kullanan Demokritos, ilk astronomlardan sayılan Anaksagoras ve dünyanın yuvarlak olduÄŸunu söyleyen Pisagor Ä°yonyalı’ydılar.

İÖ 8. yüzyılın baÅŸlarında Ä°yonyalılar, Fenikeliler’le kurdukları yakın ticari iliÅŸkiler so­nunda onlardan yazıyı öğrendiler. Bu dönem­de Eski Yunan topluluklarında birçok alfabe ortaya çıkmıştı. Ama bunlar arasından en yaygın kullanılanı Ä°yon alfabesi olmuÅŸ ve Atina bu alfabeyi İÖ 403’te resmen kabul etmiÅŸtir.

Ä°yonya, Eski Yunan edebiyatının da beÅŸiÄŸi olmuÅŸtur. Erken dönem Ä°yonya edebiyatın­dan günümüze yalnızca Homeros’un Ä°lyada ile Odysseia’sı kalmıştır. İÖ 7. yüzyıldan baÅŸlayarak yaygınlaÅŸan flüt eÅŸliÄŸinde ÅŸiir okuma Eski Yunan dünyasına Ä°yonya’dan girmiÅŸtir. Teoslu Anakreon ve Åžartlı Hipponax, Ä°yonya ÅŸiirinin güçlü isimle­ridir.

Eski Yunan mimarlığında Dor ve Ä°yon olmak üzere iki ayrı düzen vardı. Ä°yon düzeni­nin göze çarpan özelliÄŸi ince ve zarif sütunla­rın üstündeki ön ve arka yüzlerinde sarmal biçimli öğeler taşıyan baÅŸlıklardır. Dünyanın ilk büyük mermer yapısı Efes’teki Artemis Tapınağı, Ä°yonya’da yapılmıştır. Ä°yon heykel sanatı da Eski Yunan dünyasını etkilemiÅŸtir. Birçok yenilikler sunan Ä°yon heykelleri ince giyimli insanları canlandırırken kumaşın vü­cuttaki dökümü ve kıvrımları büyük bir ustalıkla iÅŸlenmiÅŸtir. Ayrıca heykellerin neÅŸeli ve güleç yüzlü olması dikkati çeker.

Ä°yonya

Yunan Yarımadası’nın Dorlar’ca istila edilmesi üzerine Attika’da yaÅŸayan Ä°yonlar’ın bir bölümü İÖ 11. yüzyılda Ege Adaları üzerinden Batı Anadolu’ya göç etti. Ä°yonlar’ın yerleÅŸtiÄŸi Ä°zmir Körfezi’nden KuÅŸadası’na kadar olan kıyı ÅŸeridi ile Sakız (Khios) ve Sisam (Samos) adalarını kapsayan bu bölgeye Ä°yonya adı verildi. Ä°yonlar’dan önce İÖ 12. yüzyılda Batı Anadolu’ya geçen Aioller ise Aiolia adını alan ve Ä°zmir Körfezi ile Edremit Körfezi’nin güneyini, Midilli (Lesbos) Adası’nı içine alan yöreye yerleÅŸmiÅŸlerdi. Eski Yunan kaynakla-rınca Ä°yon göçlerinin önderi Atina Kralı Kodros’un oÄŸlu Androcles’tir. Aynı zamanda Efes kentinin de kurucusu olan Androcles yerli halk Lelegler ve Karyalılar’la savaÅŸarak bunların yerlerine Ä°yonlar’ı yerleÅŸtirdi.

Bir tarım bölgesi olan yeni topraklarıyla Ä°yonlar daha çok deniz kıyılarında ve yarım­adalar üzerinde ele geçirdikleri ya da yeni kurdukları kentlere yerleÅŸtiler. Herodot’a gö­re Ä°yonlar burada baÅŸlıca 12 kent kurmuÅŸlar­dı. Bu kentler Miletos (Milet), Myus (AvÅŸar Kalesi), Priene (Güllübahçe), (Ephesos) Efes, Kolophon (DeÄŸirmendere), Lebedos (Gümüldür), Teos (Sığacık), Klazomenai, Phokaia (Foça), Khios (Sakız), Erythrai (ÇeÅŸme) ve Samos’dur (Sisam). Batı Asya’nın ticaret ve kervan yollarının sonunda yer alan bu kentler kısa sürede zenginleÅŸti. Ayrıca Anadolu’nun geliÅŸkin kültürleriyle bütünleÅŸe­rek yüksek bir uygarlığın merkezleri oldular.
Bu Ä°yon kentleri içinde Kolophon ve Efes kıyılardan Anadolu içlerine doÄŸru geniÅŸlemiş­ti. Etki alanı Ä°zmir’e kadar uzanan Kolop­hon süvarileriyle ünlüydü. Efes’in etki alanıysa Küçük Menderes vadisinin içlerine kadar uzanıyordu. DaÄŸ yoluyla ulaşılabilen bir bu­run üzerinde kurulmuÅŸ olan Milet ise denize doÄŸru kurulmuÅŸtu. Erythrai geniÅŸleyip zen­ginliklerine el koyacağı bir yarımada üzerin­deydi. Buna karşılık Phokaia, Lebedos ve Priene gibi kentlerin çevresinde güçlü kavim­ler vardı. Bu nedenle geniÅŸleme olanağı bula­mayan bu kentler yoksul ve küçük kaldı.

İÖ 8. yüzyılda bu 12 Ä°yon kenti Panionion adını verdikleri dinsel bir birlik kurmuÅŸlardı. Bu birliÄŸin siyasal bütünlük gösteren bir yapısı yoktu ve birliÄŸe katılan tüm kentler bağımsızdı. BirliÄŸe daha sonra İÖ 8. yüzyılın baÅŸlarında Ä°yonlar’ca ele geçirilen Aiol kenti Smyrna (Bayraklı) da katıldı. Panionion Birli­ği Ä°yonya kültürünün geliÅŸmesini ve İÖ 5. yüzyıla kadar öbür Yunan kültürlerinden her yönüyle üstün olmasını saÄŸlamıştır. Ne var ki, bu dinsel birliÄŸin siyasal birliÄŸe dönüşmemesi Ä°yonya’daki kent devletlerinin bir siyasal güç olarak tarih sahnesine çıkmasını engellemiş­tir. Ä°yonyalılar sürekli düşman tehdidi altında yaÅŸamış, ülkelerini istila eden Lidyalılar’a ve Persler’e karşı direnememiÅŸlerdir.

Kent Devletleri

Tüm Yunan dünyası için çok önemli siyasal sonuçlar doÄŸuran ilk kent devletleri Ä°yonya’da kuruldu. Yabancı topraklara gelen Ä°yon­lar kendilerine dost olmayan Yerli kavimle­rin arasında varlıklarını sürdürebilmek için kentlerini surlarla çevirdiler. Ardından çevre­sindeki toprakları ele geçirerek kenti sınırları belli bir alanın merkezi yaptılar. Kent devlet­leri kendi yaptıkları yasaları uygulayan ve ekonomik olarak kendine yeten özgür, küçük devletlerdi.

Kent devletleri ilkçaÄŸ için yeni devlet bi­çimleriydi. Eski ilkçaÄŸ devletlerinin başında ya tanrı sayılan ya da tanrının temsilcisi olduÄŸuna inanılan bir kral bulunurdu. Kralın sonsuz gücü ve yetkisi vardı. Halk kayıtsız ÅŸartsız ona baÄŸlı bulunmaktaydı ve onun izni olmaksızın devlet yönetiminde söz sahibi ola­mazdı. Oysa Ä°yonya’daki kent devletlerinde siyasal haklara sahip yurttaÅŸlar, devlet yöneti­mine doÄŸrudan katılabilmekteydi.

Kent devletlerinin çekirdeğini oluşturan kent çeşitli tapınaklar, devlet binaları, agora, spor alanları ve açık hava tiyatrosu ile donatıl­mıştı. Kent tanrılarca bağışlanan bir armağan olarak kabul edilir ve var olan düzeni boz­mak, tanrılara karşı çıkmakla eş sayılırdı. Her kentin kendine özgü tanrıları, tapınakları, tapınma biçimleri vardı. Kentin yurttaşı ol­mak demek, onun dininden olmak demekti.

Kentlerin kendi aralarındaki ilişkiler barışçı değildi, daha çok savaşa yönelikti. Yenilgiye uğrayan kent yenene bağımlı kılınmaz, ya halkı kılıçtan geçirilir ya da yenen kentin bağlaşığı olmak zorunda bırakılırdı.

İlk dönemlerinde krallarca yönetilen kent devletlerinde zamanla kralın yetkisi azaldı; bu devletleri soyluların oluşturduğu meclisler yönetmeye başladı. Bunu soylular yönetimiyle demokrasi arasında yer alan ve bir geçiş yönetimi olan tiranlık izledi.

Toplumsal Yapı

Kent devletlerinde yaÅŸayan halk farklı siyasal ve toplumsal haklara sahip üç temel sınıfa ayrılmıştı. Bunlar toplumsal ve siyasal tüm haklara sahip özgür yurttaÅŸlar; özgür olmala­rına karşın yurttaÅŸlık haklarından yoksun yabancılar ile hiçbir siyasal ve sosyal hakka sahip olmayan ve “konuÅŸan hayvan”, “hare­ket eden araç” olarak kabul edilen kölelerdi. Ãœretim büyük ölçüde kölelerin çalışmalarıyla saÄŸlanırdı.

Özgür yurttaÅŸlar da kendi içlerinde dört sınıfa ayrılmıştı. Bu sınıfların başında büyük toprak sahibi soylular gelirdi. Bunlar ilkçaÄŸ Yunan dünyasında ilk kez Ä°yonlar’ca gerçek­leÅŸtirilen ÅŸarap ve zeytinyağı ticaretiyle zen­ginleÅŸmiÅŸ, küçük toprak sahibi yurttaÅŸları borçlandırarak topraklarına el koymuÅŸlardı.

At yetiştiren ve savaşa süvari olarak katılan soylular en güçlü sınıftı.

Soyluların ardından ticaret ve zanaatla zen­ginleşen kentli orta sınıf gelirdi. Bunların ne toprakları ne de atları vardı. Savaşlara piyade olarak katılırlardı. Bu iki sınıfın ardından küçük toprak sahibi yoksul köylüler ile top­rakları ve belirli işleri olmayan kentli emekçi­ler gelirdi. Özgür yurttaşların siyasal anlamda eşit hakları vardı. Ama toprakların az sayıda soylunun elinde toplanması onların egemenli­ğine yol açtı.

Kolonileştirme Dönemi

İÖ 8. yüzyılın ortalarında Yunan Yarımada­sında birçok kentin nüfusu artmış, elde edi­len ürün yeterli olmamaya başlamıştı. Daha fazla toprağa gereksinim vardı ama Yunan Yarımadasının doğal yapısı buna elverişli değildi. Bu nedenle birçok kent başka toprak­larda koloniler kurmaya başladı.

Eski Yunan tarihini hem siyasal, hem de kültürel açıdan derinden etkileyen kolonileş­me hareketi Ä°yonya’da yaklaşık 100 yıl sonra baÅŸladı. Bu gecikmenin nedeni Ä°yonyalılar’ın yeterli topraÄŸa sahip olmaları ve kurdukları ticaret iliÅŸkileriydi. Ama güçlü Lidya Krallığı’nın Anadolu ile yapılan ticarete engel olması Ä°yonyalılar’ın İÖ 7. yüzyılın sonlarında kolonileÅŸtirme hareketine baÅŸlamalarını doÄŸurdu. Ä°yonyalılar Kuzey Ege, Kuzey Marma­ra ve Güney Trakya kıyılarında Lampsakos (Lapseki), Myrleia (Mudanya), Kios (Gem­lik), Thasos (Taşöz) gibi birçok güçlü koloni kurdular.

Ä°yonya kolonileÅŸtirme hareketinin önde ge­len kenti Milet’ti. Miletliler Karadeniz’e açı­larak Sinope (Sinop), Amisos (Samsun), Ke-rasous (Giresun), Trapezus (Trabzon) gibi liman kentlerine ulaÅŸtılar. Ticaret amacıyla DoÄŸu Akdeniz’de de koloniler kurdular. Ko­lonileÅŸtirme hareketine Ä°yonya kentlerinden yalnızca Efes ve Smyrna katılmadılar. Anado­lu ticaret yollarının denize açılan kapıları olan bu iki güçlü liman kenti Lidya Krallığı ile de iyi iliÅŸkiler içindeydi.

Tiranlar Dönemi

KolonileÅŸtirme hareketi sırasında Ä°yonya’daki kent devletlerinde yeni bir yönetim biçimi ortaya çıktı. Kentleri tiran adı verilen kiÅŸiler yönetmeye baÅŸladı. Bazen soyluların arasın­dan, bazen de halkın içinden çıkan tiranlar, kenti tek başına yöneten kiÅŸilerdi. Tiranların krallardan farkı yasalara ya da geleneklere uygun olmayan biçimde yönetime el koymala­rıydı. Yunan dünyasında ilk defa Ä°yonya’da ortaya çıkan tiranlığı doÄŸuran neden gün geçtikçe büyüyen Lidya tehlikesiydi. Bu tehli­ke karşısında kentin ve ordunun yönetimi üstün yetenekleri olduÄŸuna inanılan tek kiÅŸi­nin elinde toplanmıştı.

İÖ 7. ve 6. yüzyıllarda Ä°yonya, Lidya egemenliÄŸine girdi. Bu dönemde yıkılan Smyrna 30 yıl boÅŸ kaldıktan sonra Lidya’nın en önemli ticaret limanı oldu. Lidya egemenliÄŸi sırasında, 7. yüzyılın ikinci yarısın­da, alışveriÅŸ için sikke kullanılmaya baÅŸlandı. Bastırılan sikkeler kısa sürede Ä°yonya ve Yunan Yarımadası’na yayıldı. Ä°yon kentleri­nin büyük bölümü aynı para birimini kullan­maya baÅŸladı.

Pers Egemenliği ve İyonya İsyanı

İÖ 545 yıllarında Batı Anadolu’nun tümü Pers egemenliÄŸine girdi. Ä°yonya’daki kentler­den yalnızca Milet, Persler’le barış yaparak bağımsızlığını koruyabilmiÅŸti. Phokaia ve Teos halkı ise Pers egemenliÄŸine girmektense baÅŸka ülkelere göç etmeyi yeÄŸleyerek kentle­rini bırakıp denize açılmışlardı. Geri kalan Ä°yonya kentleriyse Pers egemenliÄŸine koÅŸul­suz boyun eÄŸmek zorunda kaldı.

Persler, Ä°yonya ve Aiolia kentlerini biri Sart’ta (Salihli) öbürü ise Daskleion’da kur­dukları iki satraplığa baÄŸlamışlardı. Bu satraplar Ä°yonya’daki kentlerin yönetimini ken­dilerine baÄŸlı tiranlara verdiler. Bu koÅŸullar altında Ä°yonya’daki kentlerin durumu kötü­leÅŸti, ekonomik bunalım arttı. Ayrıca Persler, Ä°yonyalılar’ın kolonileriyle olan baÄŸlantılarını da kesmiÅŸlerdi. Bu duruma daha fazla daya­namayan Ä°yonyalılar İÖ 500’de Milet Tiranı Aristagoras önderliÄŸinde ayaklandılar. Kısa sürede Kıbrıs’a kadar yayılan bu baÅŸkaldırı Yunan Yarımadasından yardım gelmeyince İÖ 494’te yenilgiyle sonuçlandı. Persler ele geçirdikleri Milet’i yaÄŸmalayıp yakıp yıktılar. Daha sonra Persler’in eline geçen öbür Ä°yon­ya kentleri de yakılıp yıkıldı. O zamana kadar bağımsızlığını korumuÅŸ olan Samos Adası da Pers istilasına uÄŸradı.

Delos BirliÄŸi

Persler’in Yunan Yarımadası’nda yenilgiye uÄŸramalarından sonra Ä°yonya’daki kent dev­letleri bir kez daha ayaklandılar. Kentlerinde­ki Pers garnizonlarını kent dışına sürerek bağımsızlıklarını yeniden kazandılar. Ama Pers tehlikesi de tümüyle geçmemiÅŸti. Ä°yonya kentleri bu durum karşısında Atina’nın ön­derliÄŸinde Persler’e karşı oluÅŸturulan Delos BirliÄŸi’ne İÖ 478-477’de katıldı. Bu birlik Persler’e karşı baÅŸarılar elde ederek denizler­de egemen duruma geldi. Ne var ki, Atina’da Perikles’in yönetime gelmesiyle, birlik ama­cından sapmaya baÅŸladı. BirliÄŸin hazinesi Delos’tan Atina’ya taşınarak biriken paralar Atina’nın bayındırlığı için kullanıldı. Atina baÄŸlaşıklarını egemenliÄŸi altına almaya çalışı­yordu. Ayrıca Atina’nın egemenliÄŸi Ä°yonya’yı ekonomik yönden de olumsuz etkilemekte, Karadeniz’deki kolonileri yavaÅŸ yavaÅŸ Ati­na’nın eline geçmekteydi. Bu durum büyük bir hoÅŸnutsuzluk yarattı ve kentler birer birer ayaklanarak birlikten ayrılmaya baÅŸladı. Bu sırada Atina ile Sparta arasında çıkan ve 27 yıl süren savaÅŸtan Atina yenik çıktı.

Böylece Ä°yonya’daki kentler Atina egemenliÄŸinden tümüyle kurtulmuÅŸlardı; ama bu kez de yeniden Pers tehdidi baÅŸlamıştı. Önce­leri Ä°yonyalılar Sparta’nın da yardımıyla Persler’e karşı baÅŸarılar kazandılar. Ama bu sırada Atina’nın güçlenmesi üzerine Spartalılar Persler’le birleÅŸtiler. Sonunda Atina İÖ 386’da Kral Barışı ile Persler’in Anadolu’daki kesin egemenliÄŸini kabul etti. Daha sonra Büyük Ä°skender ve ardıllarınca istila edilen Ä°yonya, Romalılar döneminde imparatorlu­ğun Asya eyaletine katıldı.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 22.08.2009 tarihinde Hale tarafından, Medeniyetler ve Ãœlkeler Tarihi Ansiklopedisi bölümünde paylaşılmıştır ve 1343 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 1 adet mesaj daha bulunmaktadır.

İyonya Uygarlığı | İyonya - Kent Devletleri - Toplumsal Yapı - Kolonileştirme Dönemi - Tiranlar Dönemi - Pers Egemenliği - İyonya İsyanı - Delos Birliği orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...