Beşik Kertmesi Geleneği -Tarihçesi-Ülkemizde Görüldüğü Yerler

Günümüzde beşik kertmesi geleneği mi? Evet. Kırsal kesimde hâlâ görülen evlenme geleneklerinden birisidir beşik kertmesi. Bu gelenek, geniş alan araştırmalarına konu olmamıştır. Oysaki enine boyuna incelenmesi gereken ilginç bir konudur. Bu bölümde konuya ilişkin çok sınırlı literatürü gözden geçireceğiz.

Önce, konunun genel özelliklerini, yani tanım ve eski Türklerdeki uygulamayı ele aldıktan sonra günümüz Türkiye’sinde uygulandığı yerleri, uygulama biçimlerini, niÅŸanın bozulmasından doÄŸan sorunları, hukuksal uygulamalardaki yerini gözden geçireceÄŸiz.

Beşik kertme nişanlı geleneği Türklerde çok eskilerden beri uygulanmıştır. Bu gelenek Türklerden başka Hindistan ve Avustralya gibi ülkelerde de görülmektedir. (1)

Karadeniz bölgesi, bugün geleneğin en yaygın görüldüğü yöredir.

BEŞİK KERTMESİ NİŞANIN ÖZELLİKLERİ

Tanım

Birbirlerine yakın ya da çok samimi, iyi anlaşan, birbirlerini seven iki aile bu sevginin ve dostluğun ilerde de sürmesi için karşıt cinsten çocukları olduğunda onları daha beşikteyken nişanlarlar. Böylece iki ailenin dostluğu ileride akraba olmak suretiyle daha da pekiştirilmiş olur. iki komşunun kız ve erkek çocuğu aynı günde doğmuşsa, yine birbirleriyle sözlenirler. (2)

Söz Verme

İki aile, çocuklarını ileride evlendirmeye söz verirler. O halde geleneğin temelini, söz verme oluşturur. Beşik, söz vermenin tanığı olur. Bunun için beşiğe üç kertik yapılır. Eğer beşiği kertmezlerse sadece söz verirler. Bu söz verme sırasında şöyle derler:

“Allah tanık olsun ki büyüdüğü zaman oÄŸluma (kızıma) kızını (oÄŸlunu) alacağım.” Bu söz verme adeta yemin niteliÄŸindeydi. Bundan sonra her iki taraf da yere tükürürlerdi. (3)

Eski Türklerde söz vermek, insan iliÅŸkilerinde çok önemli bir yer tutmaktaydı. KiÅŸinin sözünde durması onun adeta namusunu, ÅŸerefini temsil etmekteydi. Ayrıca söz vermek kutsal dinsel nitelikteydi. Bu nedenle ihlali söz konusu olmayan bir karakter özelliÄŸiydi. Böylece çok önceden verilmiÅŸ bir söz ileride mutlaka gerçekleÅŸmekteydi. (4) “ErkeÄŸin sözü, demirin kertiÄŸi” çok kullanılan bir deyimdi, iÅŸte beÅŸik kertmesi evliliklerin gerçekleÅŸmesi de bu nedene dayanır. Bu söz, erkek tarafından çok nadir olarak bozulurdu. (5)

Beşik kertmesi nişan, nikâh gücünde olmasına, nikâh yerine sayılmasına karşılık, yine de çocuklar evlenme çağına geldiklerinde kıza dünür gidilip istenirdi. Dede Korkut hikâyelerinde de aynı gelenek vardı. (6)

Beşik kertme nişanı bozmak isteyenler onu, ancak iki tanık dinleterek bozabilirlerdi. (7)

“Kert” ya da “Kürt” kökü, “and”, “inanış” ve “sadakat” kavramlarını bildiren “kertü”, “kirtü” kelimesiyle birdir. (8)

O halde geleneğin söz verme ve sadakat anlamlarına gelmesi, isminden de anlaşılmaktadır. Cayma, onurla oynanma ve saygınlığı sarsma olarak yorumlanır. (9)

“Verdim” diyenler baba ya da dede ise anlaÅŸmaya çok sadık kalınırdı. Kızların ise eskiden “varmayacağım” demesi düşünülemezdi. (10)

Abdulkadir Ä°nan bir yazısıda şöyle diyor: “Eski Türklerin evlenme göreneklerine göre kızın baba boyundan ayrıldığının simgesi olarak bir aÄŸacı ya da bir ipliÄŸi kıymışlardır. BeÅŸik Kertme Yavuklu deyimi de ihtimal ki bu göreneÄŸin kalıntısıdır.” (11)

Tarihçe

Tarihçilerimiz bu geleneÄŸin OÄŸuzlar’da yer aldığını belirtmektedirler. (12) OÄŸuzlar, küçük çocuklarını niÅŸanlarken sadakat iÅŸareti olarak çocukların beÅŸiklerinin bir yerini kertmektedirler. (13)

OÄŸuzların “BeÅŸik Kertme Yavuklu” deyimlerindeki “Kertme” kelimesi de “anda dünür” olma geleneÄŸinin yürürlükte olduÄŸu devrin anısıdır. Eski zamanlarda Yakutlar dostluklarını bir aÄŸacı kertmekle doÄŸrularlardı. Ä°ki dost birbirine sadık kalmak üzere bir aÄŸacı kerterlerdi. (14) AÄŸacı ya da yeri kertmenin and ve sadakat öğesi olduÄŸunu tarihsel kayıtlar doÄŸruluyor (15) Orta Asya kesimlerinden Wuhuanlar hakkında Çin kaynağı ÅŸu bilgiyi veriyor: “Bunların geleneÄŸinde sadakati göstermek için kertilmiÅŸ çubuk kullanılır. Yazıları olmadığı halde kimse ahdine aykırı hareket etmeÄŸe cesaret edemez” (16)

Osmanlı tarihinde de küçük yaşta evlendirilmiş sultanlar olduğu belirtilmektedir. (17)

And biçiminde Dede Korkut’ta da rastlanır. (18)

OÄŸuz yiÄŸinin öfkesi kabardı, kılıcını çıkardı yeri çaldı kertti, dedi ki yer gibi kertileyim, toprak gibi savrulayım, kılıcıma doÄŸrunayım, okuma sancılayıp…”

Kazaklarda “halka salma” diye bir gelenekten söz edilmektedir. Buna göre, küçük yaÅŸtaki erkek ve kız çocuklar birbirlerine niÅŸanlanırken birbirlerinin kulaklarını ısırırlar. Bu “kulak ısırma” bir tür sahip çıkma anlamına gelmektedir. (19)

Geleneğin diğer isimleri şunlardır: (20)

– Bağırdaktan sözlü
– BeÅŸik kertme
– BeÅŸik kerti
– BeÅŸik kertiÄŸi
– BeÅŸik kertisi
– BeÅŸik kertleme
– BeÅŸik niÅŸanı
– BeÅŸikten niÅŸanlama
– BeÅŸik kesme
– BeÅŸik sözü
– BeÅŸik kırdı
– BeÅŸik yavuklusu
– Kertme
– Kertük
– Nıkır
– Sözlü
– Vaadetme

BeÅŸik kertme niÅŸanlılıkta taraflar genellikle komÅŸu olmakla birlikte, akraba da olabilmektedirler. (21) Hatta akraba çocukları beÅŸik kertmede bir tercih nedeni olmaktadır. Çocuklar doÄŸunca akrabalar kendi aralarında anlaÅŸmakta, komÅŸulardan gelen dünürcülere ise bizim çocuk akrabamıza beÅŸik kertmeli diye geri çevrilmektedir. Sembolik miktarda bir baÅŸlık parası da alınmaktadır. Hatta baÅŸlığın alındığı çevrelerde baÅŸlık alınmasa da alındı diye etrafa bildirilmektedir. (Afyon Çıkrık Köyü’nde)

Ülkemizde Görüldüğü Yerler

BeÅŸik kertmesi, ülkemizin bir çok yerinde yaygın bir gelenektir. Türkiye’de Halk AÄŸzından Derleme Sözlüğü’ne göre geleneÄŸin uygulandığı yerler ÅŸunlardır (s. 643)

Burdur (Tefenni-Buna Köyü)
Kütahya (Emet Yenice Köyü)
Amasya ve çevresi (Zana Köyü, Merzifon ve köyleri)
Tokat (Zile)
Ordu (Ünye-Karakuş Köyü)
Gümüşhane (Şiran-Uluşiran Köyü, Şule Köyü)
Rize (Çayeli)
Erzurum
Kars (Arpaçay-Kızılçakçak)
Erzincan (Refahiye çevresi)
Van (ErciÅŸ)
Urfa
KahramanmaraÅŸ (AfÅŸin)
Gaziantep (Kilis)
Sivas (Gürün, Kangal, Diriği-Savrul Köyü)
Ankara (Ş. Koçhisar, Karlıdere Köyü)
Antalya (Elmalı-Akseki-Güzelsu Köyü)
Kırşehir (Mucur)
Kayseri (Bünyan-Türkmen aşiretleri)
Trabzon ve köyleri
Niğde (Bor-Bahçeli)
UÅŸak (EÅŸme)
Çorum
Denizli (Acıpayam)
Giresun (Keşan-Düzköy)
Eskişehir (Sivrihisar ve köyleri, Mihalıççık-Tokat Köyü)
Konya (Ermenek-Uğurlu Köyü)
İçel (Mut köyleri, Anamur)
Çankırı
Muğla (Yerkesik Köyü)
Kastamonu
Isparta (Senirkent-Yassıviran)
Artvin Şavşat-Yavuz Köyü, Yusufeli ve köyleri, Ardanuç Bulanık Köyü)

Beşik Kertme Nişanlanma Biçimleri

Ülkemizin değişik bölgelerinde bu tür nişanlanma biçimleri de değişkenlik göstermektedir.

ÖrneÄŸin eskiden Çankırı’da kırkları karışan çocukları beÅŸik kertme yoluyla niÅŸanlarlarmış. GeniÅŸ bir tören yapılmazmış. O zamana göre helva ya da baÅŸka bir tatlı ve daha çok helva yapılırmış. Tanıdık dostlar, hısım akraba çaÄŸrılır ve orada söz kesilirmiÅŸ. (22)

MaraÅŸ’ta (23) bu yolla niÅŸanlanacak bebeklerin beÅŸikleri boyanıp donatılır, ileri gelen dost ve akraba, aralannda bir imam da olduÄŸu halde, kız bebeÄŸin evinde toplanıp kendi ölçülerinde bir eÄŸlence düzenlerler. Birlikte yemek yendikten sonra, bir mevlüt okunur ya da imam bir dua okur. Bu toplantıda kızın kulağına küçük bir küpe takılır. BeÅŸikler yan yana getirilerek keskin bir bıçakla birer çentik açılır ve böylece taraflar niÅŸanlanmış olur. Bazı aileler arasında bu niÅŸanlanma sırasında armaÄŸanlar alınıp verildiÄŸi de olur.

Adana’da (Darıpınar) niÅŸanın yapıldığı gün kapı bıçakla kesilir bir yarık meydana gelir ve böylece iki çocuk niÅŸanlanmış olur. Büyüyüp evlendikleri zaman kapıya açılan yarık kapatılır. (24)

Konya’da da beÅŸiÄŸe bıçakla kertik açılır. (25) Bu, söz kesme anlamına gelir. Sonra niÅŸan yapılır.

Kütahya’da (TavÅŸanlı) çocuklar doÄŸunca, anneler karşılıklı olarak birbirlerinin çocuÄŸuna altın takarlar ve sözleÅŸirler. (26)

Malatya’da (AkçadaÄŸ) çocukların beÅŸiklerine üç tane iÅŸaret konur ve kıza armaÄŸanlar götürülür, takılar takılır. (27)

Diyarbakır’da hoca gelir, yarım nikâh kıyar. ÇocuÄŸun kulağına okuyup üfler. (28)

Ordu’da (PerÅŸembe) beÅŸiklere kurdele ya da kolon baÄŸlanır. Aile büyükleri söz keser, niÅŸan yaparlar. Kurdele kesilir. Kuran okunur. (29)

Bir yazar da uygulandığı yeri bildirmeden bu gelenekten söz ediyor. Ona göre karşıt cinsten çocuk doÄŸduktan sonra üçüncü gün komÅŸusu, tam takım bir beÅŸik donatarak o aileye gönderir ve buna “BeÅŸik kırdı” derlerdi. Artık o çocuÄŸu kimse alamazdı. BüyümeÄŸe baÅŸlayınca kandillerde taklak helvası, bir tepsi ekmek ve elbiselik, bayramlarda baklava ve kurbanlık hediye olarak giderdi. Böylece çocuk 8-9 yaşına gelince evlendirilirdi. (30)

Nişanın Bozulması

Beşik kertmesi nişanın bozulması durumunda değişik normlar uygulanır.

Çankırı’da bırakıp baÅŸka biriyle evlenince ayıplanırlar. (31)

MaraÅŸ’ta niÅŸan sırasında kıza takılan küpenin ömür boyunca kızın kulağından çıkmaması gerekir. Çıkarılırsa ya da büyüyünce tarafları evlenmezlerse büyük günah sayılır. (32)

Konya’da (Bozkır ilçesi) kız ve erkekte görünür bir hastalık ve ölüm olmadıkça beÅŸik kertme akdi sürer. Hastalık olursa o zaman akit bozulabilir. (33)

Çocuklar büyüyüp de biribirlerini istemezlerse, aile arasındaki dostluk zamanla bozulursa, sözden cayılır. Sözden cayılması özellikle kız tarafından gelmişse hiç iyi karşılanmaz. (34)

Okuyan erkek, kızın okumaması durumunda ilerde kızı beğenmezse yine nişan bozulur. (35) Yahut tersi durumda, kız okuyup oğlan okumazsa kız tarafı cayabilir.

Kız ya da oğlanın ileride bir başkasına gönül bağlamaları da nişanın bozulmasına yol açmaktadır.

İki ailenin herhangi bir nedenle aralarının açılması da nişanın bozulmasına yol açar. (36)

Nişanın bozulma durumunda ayıplanma çok yaygındır. Bununla birlikte duruma göre normal karşılamalar da olur.

Genellikle cayılma pek iyi karşılanmaz, ama kötü bir biçimde de yorumlanmaz. (37)

Nisanın Bozulmasının Hukuksal Yönleri

Beşik kertmesi az da olsa çeşitli durumlarda hukuksal olaylarda da söz konusu olmaktadır. Ceza durumlarında yargıcın töreyi dikkate alarak takdir hakkını kullanmasına yol açan durumları ortaya çıkmaktadır. Aslında bu tür nişanlılık hukuken bir sorumluluk doğurmamaktadır.

Kaynaklar;

1) S. V. Örnek, Etnoloji Sözlüğü, s. 46.
2) S. V. Örnek, Geleneksel Kültürümüzde Çocuk, s. 203.
3) A. Petekçi, “Bozkır Köylerinde Yeynîlik”, TFA, Sayı 39.
4) M. Tezcan, Türklerle İlgili Stereotipler, ss. 19-21.
5) A. Petekçi, agy, TFA, Sayı 39.
6) O. Saik Gökyay, Dedem Korkud’un Kitabı.
7) O. Saik Gökyay, age.
8) O. Saik Gökyay, age.
9) S. V. Örnek, Türk Halk Bilimi, s. 187.
10) K. Ertem, Kütahya Düğünleri.
11) A. Ä°nan, “Eski Türklerde ve Folklorda And.”
12) F. Sümer, Oğuzlar, s. 403.
13) A. Ä°nan, age, s. 144
14) A. Ä°nan, age, s. 144
15) A. Ä°nan, age, s. 329
16) A. Ä°nan, age, s. 329
17)Ç. Altan, “Bebek Sultanların EvliliÄŸi”, Milliyet, 16 Aralık 1979
18) A. Ä°nan, age, s. 144
19)O. Åžaik Gökyay, Dedem Korkud’un Kitabı.
20)S. V. Örnek, Geleneksel Kültürümüzde Çocuk, s. 198
21) A. petekçi, agy.
22) O. Saik Gökyay, age.
23) O. Saik Gökyay, age.
24) S. V. Örnek, age, s. 204.
25) A. Petekçi, agy.
26) S. V. Örnek, age, s. 202.
27) S. V. Örnek, age, s. 202.
28) S. V. Örnek, age, s. 202.
29) S. V. Örnek, age, s. 203.
30) M. Zeki, “Ä°lk Gençlik Âdetleri.”
31) O. Saik Gökyay, age.
32) O. Saik Gökyay, age.
33) A. Petekçi, agy.
34) S. V. Örnek, age, s. 204.
35) S. V. Örnek, age, s. 204.
36) S. V. Örnek, age, s. 205.
37) S. V. Örnek, age, s. 205.

Türk Ailesi Antropolojisi
Mahmut Tezcan

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 04.04.2009 tarihinde Esesli tarafından, Genel Kültür Konuları ve Genel Anlatımlar bölümünde paylaşılmıştır ve 872 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Beşik Kertmesi Geleneği -Tarihçesi-Ülkemizde Görüldüğü Yerler orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...