Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası – Ä°lerici Cumhuriyet Partisi | 17 Kasım 1924’te KurulmuÅŸ Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Ä°lk Muhalefet Partisi – Parti ..

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası – Ä°lerici Cumhuriyet Partisi

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, (Güncel Türkçesi: Ä°lerici Cumhuriyet Partisi) Türkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisidir. Mustafa Kemal PaÅŸa’nın eski silah ve dava arkadaÅŸları olan Kâzım Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Adnan Adıvar’ın öncülüğünde 17 Kasım 1924’te kurulmuÅŸ, 2 Mart 1925’ten itibaren baskılarla karşılaÅŸmış ve 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır. Kurucu ve üyelerinin birçoÄŸu 1926’da idam edilmiÅŸ veya yurt dışına sürgüne gitmiÅŸtir.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

Amasya Tamimi ile KurtuluÅŸ Savaşı’nı baÅŸlatan beÅŸ veya yedi kiÅŸilik kadronun Mustafa Kemal hariç tüm üyeleri, Terakkiperver Fırka’nın kurucu ve liderleri arasında yer almıştır.

Atatürk, Nutuk’ta Terakkiperver Fırka kurucularını cumhuriyet düşmanlığı, saltanatçılık, halifecilik, Ä°ngiliz yandaÅŸlığı, isyan kışkırtıcılığı ve vatan hainliÄŸi ile suçlar.

KuruluÅŸ

Partinin kurulmasına yol açan olaylar zincirinin ilk halkasını, Kâzım Karabekir, 1923 Nisan seçimlerinin hazırlık aşamasına dayandırır:
“Gazi, ‘ben muhalif istemiyorum’ diyerek, kendisine kavlen ve tahriren en çok sadakat gösterenleri ve Birinci Meclis’te fiiliyatıyla bu emniyeti kazananları ve hemen bütün karargâhının mensuplarını namzet gösteriyordu. Ben de böyle emre uyan bir meclisle, dünyaya hakim Ä°tilaf devletlerinin emniyetini kazanamayacağımızı ve dahilde de hürriyet mefhumunu kaldıracağımızı ve belki daha ÅŸiddetli bir muhalefete yol açılacağını söyleyerek .”

Rauf Bey’in cumhuriyetin ilanından bir gün sonra Ä°stanbul basınına verdiÄŸi ve cumhuriyetin ilanında izlenmiÅŸ olan yöntemi eleÅŸtiren demeci, Halk Partisi içindeki yol ayrımının dönemeç noktasıdır. Orbay Ä°ttihat ve Terakki deneyimine gönderme yaparak, 1908’in özgürlük umutlarının 1913’te bir parti despotizmine dönüşmesinin ülkeye getirdiÄŸi felaketli sonuçları vurgulamıştır.

Ali Fuat PaÅŸa‘ya göre, 1924 Eylülünde yeni partinin kurulması kararının alındığı toplantıda ÅŸu hususlarda anlaÅŸmaya varılmıştır:

” 3- Ä°nkılapların hepsine taraftar olmakla beraber, bunların herhangi bir ÅŸahsa veya zümreye imtiyaz vermek için deÄŸil, bütün memlekete ve halkımıza mal edilmek emriyle yapılmış olduÄŸu hakkında müttefik kalmıştık. 4- Devlet ÅŸeklimiz olan Cumhuriyetin bir ÅŸahıs veya zümrenin idaresine alet olmasına mani olmaya elimizden geldiÄŸi kadar çalışacaktık.”

TCF 17 Kasım 1924’te İçiÅŸleri Bakanlığına verilen bir dilekçeyle resmen kuruldu. KuruluÅŸ dilekçesinde partinin amaçları şöyle tanımlanmıştı:

“Hakimiyetin bila kayd-ı ÅŸart millette olduÄŸu ve milletin mukadderatına bizzat vazıülyed bulunduÄŸu esasına istinaden cumhuriyeti idareyi takviye etmek ve memlekette kanunların seyyanen tatbikini temin ile istikrar ve emniyeti teyid ve tezyid eylemek ve teceddüt ve tekamül esasları ile milleti medeniyeti muassırada bir refaha isal edecek esbabı hazırlamak…”

Parti Programı

TCF üzerine en ciddi ve kapsamlı araÅŸtırmanın yazarı olan Erik-Jan Zürcher, partinin programını, “içinde belirgin bir Batı Avrupa çeÅŸnisi taşıyan bir liberalizm programı” olarak tanımlar.

Parti beyannamesinin başında, milletin “mukadderatını bizzat tayin ve idare etmek rüşd ve kabiliyetini izhar” ettiÄŸi vurgulanarak ülkenin demokrasiye hazır olmadığı görüşü reddedilir. En büyük tehlike, milleti “hakimiyet ve hükümranlık hakkından kâmilen mahrum edecek bir istibdat ÅŸeklinin teessüs etmesidir.” Bireysel özgürlük ilkesi, toplumu zaaftan ve yozlaÅŸmaktan, bireyi de keyfi yönetimden koruyacak bir toplumsal zorunluk olarak tanımlanır. “Umumi hürriyetlerin ÅŸiddetle taraftarıyız,” “hürriyet-i ÅŸahsiyeyi her sahada mukaddes addedeceÄŸiz” ve “fırkamız, tahakkümlerin ÅŸiddetle aleyhtarı” ifadeleri, liberal düşüncenin temel ilkelerini yansıtırlar.

Parti programının genel esaslar bölümünde, devlet ÅŸekli “halkın hakimiyetine müstenit bir cumhuriyet” olarak tanımlanır (madde 1). Partinin “meslek-i esasisi hürriyetperverlik (liberalizm) ve halkın hakimiyeti (demokrasi)”dir (madde 2; parantez içindeki Fransızca kelimeler orijinal metindedir). “Mebusan seçimlinde bir dereceli halk oyu usulü kabul edilecek” (madde 8) ve “devletin vazifeleri asgari hadde indirilecektir” (madde 9). Yasaların çıkarılmasında “halkın temayülatının” gözetilmesi (madde 3) ve “milletin açık vekâleti alınmadıkça” anayasanın deÄŸiÅŸtirilmemesi (madde 5) ÅŸeklindeki talepler, CHP’nin bu konulardaki tavrına yönelik örtülü bir eleÅŸtiriyi barındırırlar. “Hakimlerin her türlü nüfuz ve tesirden azade kalmaları için, deÄŸiÅŸmezliklerini saÄŸlayan hükümler vazedilmesi” (madde 10), cumhurbaÅŸkanının meclis üyeliÄŸinden ayrılması (madde 12) ve bütçeden maaÅŸ alan devlet görevlilerinin hiçbir siyasi partiye üye olamamaları (madde 13), kuvvetler ayrılığı ilkesini korumaya yönelik önlemler olarak deÄŸerlendirilebilir.

İç politikaya iliÅŸkin ilkeler arasında, “idari adem-i merkeziyet esası kabul edilecektir” (madde 14), “bilumum devlet muamelatı sadeleÅŸtirilecektir” (madde 22) ve “ilk mekteplerin idareleri mahallerine ait olacaktır” (madde 52) ibareleri göze çarpar.

Ekonomik konular arasında, Halk Partisinin sadece iç kaynaklarla kalkınmayı öngören iktisat anlayışına karşı serbest ticaret ilkeleri savunulur ve ihracatın önemi vurgulanır (madde 30-32); sadece iç mali kaynaklara dayanarak kalkınma görüşü eleştirilir (madde 40-41).

“Fırka, efkâr ve itikadat-ı diniyyeye hürmetkardır” ifadesi (madde 6), “kiÅŸi özgürlüklerini her alanda kutsal saymak” ilkesinin bir uzantısı olarak gösterilir. Tevhid-i tedrisat ilkesi savunulur (madde 49). Partinin kurulduÄŸu gün basına verilen demeçte, “kamu hakimiyeti, hürriyet perverlik, cumhuriyetçilik” esasları üzerinde anlaÅŸmak koÅŸuluyla, gerekirse CHF ile iÅŸbirliÄŸi yaparak “her nevi irticai hareketlere mukavemet” edileceÄŸi belirtilir.

Parti Kadrosu

Tunaya’ya göre 28, Tunçay’a göre 29 milletvekili TCF’ye katılmıştır. Partiye katılan milletvekillerinin listesini Tunçay verir:

Ali Fuat Cebesoy (Ankara), Osman Nuri Özpay, Necati Kurtuluş (Bursa), Feridun Fikri Düşünsel (Dersim), Cafer Tayyar Eğilmez (Edirne), İhsan Hamit Tiğrel (Ergani), Sabit Sağıroğlu (Erzincan), Halet Bey, Münir Hüsrev Göle, Rüştü Paşa (Erzurum), Halil Işık (Ertuğrul), Miralay Arif Bey (Eskişehir), Zeki Kadirbeyoğlu (Gümüşhane), Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Kâzım Karabekir, İsmail Canbulat, Refet Bele (İstanbul), Hoca Kâmil Efendi (Karahisar-ı Sahip), Hulusi Zarflı (Karesi), Halit Akmansü (Kastamonu), Ahmet Şükrü Bey (Kocaeli), Abidin Bey (Manisa), Besim Özbek (Mersin), Faik Günday (Ordu), Halis Turgut (Sivas), Bekir Sami Kunduh (Tokat), Ahmet Muhtar Cilli, Rahmi Eyüboğlu (Trabzon).

TCF’nin kuruluÅŸunun hemen ardından 6-7 mebus daha Halk Partisi’nden istifa etmiÅŸ, ancak (eldeki belgelerden anlaşılabildiÄŸi kadar) Terakkiperver Fırka’ya girmeden bağımsız kalmıştır.

TCF ve Ä°ttihat ve Terakki

TCF kurucularının tümünün eski Ä°ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarından olması, aralarında Kara Vasıf, Ä°smail Canbulat, Halis Turgut, Rahmi Beyler gibi eski parti militanlarının bulunması, TCF’nin ilk günlerden itibaren “Ä°ttihatçılıkla” suçlanmasına neden olmuÅŸtur. Parti liderleri bu iddiayı ısrarla reddetmiÅŸlerdir.

Bazı tarihçilere göre parti, Mustafa Kemal PaÅŸa’ya 1919’dan beri kuÅŸku ile bakan eski Ä°ttihatçıların yeni bir kadrolaÅŸma ile iktidarı ele geçirme denemesidir. TCF liderlerinin Ä°zmir Suikasti dolayısıyla 1926’da yargılanmaları esnasında da özellikle Ä°ttihat ve Terakki baÄŸlantıları üzerinde durulmuÅŸtur.

Basında TCF

TCF’nin kuruluÅŸundan 5 gün sonra “sertlik yanlısı” olarak tanınan Ä°smet PaÅŸa hükümeti istifa ederek, daha ılımlı bir politikadan yana olan Fethi Okyar hükümeti kuruldu.

TCF, Aralık 1924’deki araseçimlere katılamadı. Seçimi CHF kazandı, sadece Bursa ve Kırkkilise’de (Kırklareli) TCF destekli bağımsızlar kazandı. Ancak, hükümet Bursa’da kazanan Ferik (Korgeneral) Nurettin PaÅŸa’nın mazbatasını iptal etti. Ä°kinci defa yapılan seçimi yine Nurettin PaÅŸa kazandı.

TCF ve Şeyh Said İsyanı

Åžubat 1925’te baÅŸ gösteren Åžeyh Said isyanı dolayısıyla Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası iktidar tarafından eleÅŸtirilere maruz kalmıştır. Dönemin baÅŸbakanı Ali Fethi Okyar istifa etmiÅŸ ve güvenoyu alarak baÅŸbakan olan Ä°smet PaÅŸa Takrir-i Sükun kanununu yürürlüğe koyarak basına ciddi cezalar kesilmesinin yolunu açmıştır. Bu arada TCF’nin kapatılması süreci hızlanır ve fırka 5 Haziran 1925’te kapatılır. Haziran 1926’da Ä°zmir Suikasti sonrasında bazı paÅŸalar tutuklanır ve idam hükmüyle yargılanır. Fakat içlerinde Kâzım Karabekir ve Ali Fuat PaÅŸa gibi Ä°stiklal Savaşı’na katılanlar da bulunduÄŸu bu komutanlar, Türk Ordusu subaylarının protesto gösterileri sonucu, Gazi Mustafa Kemal PaÅŸa’nın “özel affı” ile idamdan kurtulmuÅŸlardır.

13 Åžubat’ta Åžeyh Sait isyanı baÅŸladı. 15 isyan bölgesinde hükümet sıkıyönetim ilan etti. Elaziz, Genç, MuÅŸ, Ergani, Dersim, Diyarbakır, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkari, Kiğı, Hınıs. TCF’nin bu yerlerde dini propaganda yaptığı iddia edildi. Ali Fethi Bey baÅŸvekillikten istifa etti, CHF içindeki aşırı kanat sertlik yanlısı Ä°smet PaÅŸa’yı baÅŸa getirdi. 4 Mart’ta Takrir-i Sükun Kanunu kabul edildi. Tevhidi Efkar, Son Telgraf, Ä°stiklal, SebilürreÅŸad, Aydınlık, Orakçekiç gibi gazete ve dergiler kapatıldı. Ä°stiklal Mahkemeleri kuruldu. TCF, yasadışı bir örgütmüş gibi yargılandı ve 3 Haziran 1925’de bütün ÅŸubeleri kapatıldı. Fırkanın kapatılmasının en büyük nedeni olarak fırka programındaki 6. madde gösterildi: “Fırka efkar ve itikadatı diniyyeye hürmetkardır.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 03.06.2010 tarihinde Hale tarafından, Yakın Dönem Türkiye Tarihi bölümünde paylaşılmıştır ve 2168 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 10 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası - İlerici Cumhuriyet Partisi | 17 Kasım 1924’te Kurulmuş Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin İlk Muhalefet Partisi – Parti Programı – Parti Kadrosu orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...