Osmanlı Devri Halıları [2.Bölüm]

Osmanlı Devri Halıları

Lotto halısı, 17. yy. Philadelphia Museum of Art.

Ä°lk bakışta çok farklı görülmekle beraber, aynı ÅŸemayı muhafaza eden bu halılarda bitki motifleri hâkimdir. Konturları tamamen kaybolmuÅŸ sekizgenler ve dört kollu baklavalar ilk Holbein’ lerdeki geometrik karakterlerini kaybederek belirsiz konturlu motifler Rûmilerle palmetlerin ince saplarla gevÅŸek olarak ve simetrik ÅŸekilde birbirine baÄŸlanmasından doÄŸmuÅŸtur. Altta ve üstteki diÅŸli üçgen yapraklar da yeni ortaya çıkan motiflerdir. ÇoÄŸu kırmızı zemin üzerine sarı, bazen koyu mavi üzerine sarı Rumi palmet kompozisyonudur. Holbein’in hiçbir zaman tablolarında resmetmediÄŸi bu halılar, Venedikli ressam Lorenzo Lotto’ nun resimlerinde birkaç defa görüldüğü için, son yıllarda Lotto halıları olarak tanınmaya baÅŸlamıştır. Aslında, Lotto’ dan önce 1516′ dan baÅŸlayarak birçok Ä°talyan resminde, 1520’den sonra Portekiz resminde, yüzyılın ikinci yarısında Kuzey Avrupa ve Ä°ngiliz resminde bu tip halı tasvirleri görülür. Hollanda”da masa örtüsü olarak çok kullanılan bu halıların tasvirleri, Avrupa resminde 1660’a kadar devam etmiÅŸ ve daha sonraki yıllarda da tek tük görülmüştür. 16. yüzyıl sonunda birdenbire ilk örnekleri görülen Lotto halıları, 17. yüzyıl sonlarında bir anda ortadan kaybolmuÅŸtur. ÇeÅŸitli müze ve koleksiyonlarda kalan yüzlerce Lotto halısı arasında 6 metre uzunlukta ve armalı olanlar vardır. DeÄŸiÅŸik boylarda yapılan bu halılarda motifler de sık ve seyrek olabilir. Kufiden geliÅŸen bordürler yanında klasik UÅŸak halılarını hatırlatan bulut motifi bordürler ayrıca kartuÅŸlu ve kıvrık dallı olarak çok zengin ve deÄŸiÅŸik bordürler görülür.

Lorenzo Lotto, Venedik’te S.Giovanni Paolo kilisesinde altar resminde ve Londra National Gallery’de aile grubu tablosunda bu halı’ları bütün detayları ile resmetmiÅŸtir. Ä°talyan resminde ayrıca Sebastiano del Piombo evvelce Harewood koleksiyonunda bulunan 1516 tarihli grup portresinde ve L. Longhi’ nin Berlin Gemâlde Galerie’de bulunan tablosunda bu halılar baÅŸarıyla resmedilmiÅŸtir.

Ä°talya’da çok sevilen ve tanınan bu tip halı’ların sipariÅŸ üzerine yaptırıldığını gösteren iki örnek, Centurione ve Doria ailesinin armalarını taşımakta olup, New York Metropolitan ve Hamburg Kunst und Gewerbe Müzelerinde bulunmaktadır. Böyle armalı halılar, sipariÅŸ üzerine Türkiye’de yapılıyordu. Bu bilgilere göre Polonya’da Türk kumaÅŸları çok raÄŸbette olup, ortaçaÄŸdan beri ithal ediliyordu. Bu ticaret 1439’da ilk anlaÅŸma imzalanarak geliÅŸti. Kral Sigismund Auguste ve Stefan Batory Türk kumaÅŸ ve halıları sipariÅŸ ettiler. Memleket ileri gelenleri, asiller (Les magnats) kendi armaları ile iÅŸlenmiÅŸ halılar sipariÅŸ ediyorlardı. Türk dokumalarının Polonya’daki şöhreti envanter kayıtları, vergi defterleri ve kanun’larla belgelenmiÅŸtir. DoÄŸudan en büyük sanat ithali Kral Jean III zamanındadır.

XVI. yüzyıl sonundan kufiden gelişen bordur ile çok iyi korunmuş bir Lotto halısı da Londra Victoria and Albert müzesinde bulunmaktadır.

T.Ä°.E.M.’ de bulunan 17. yüzyıl kırmızı zemin üzerine sarı örnekli Lotto halısında klasik UÅŸak bordürü bulut motifleri arasındaki rozet çiçekleri ortasına birer gamalı haç dolgu yerleÅŸtirilmiÅŸtir. 5.18 x 2.75 m. boyundaki bu halı, 10 Mayıs 1930’da Antalya Murat PaÅŸa Camii’ inden getirilmiÅŸtir. Zemini koyu mavi olan örnekleri de vardır. Vakıflar Halı Müzesi’nde kahverengi zemin üzerine mavi örneklerle deÄŸiÅŸik bir örnekte palmetler arasında kırmızı dolgular vardır. Belirsiz kompozisyonu ile bu halı, geç bir devre, 17. yüzyıl sonuna girebilir.

16. yüzyıldan klasik Uşak bordürü ile çok iyi durumda diğer bir Lotto halısı da Philadelphia Müzesi koleksiyonları arasındadır.

Birinci tip veya küçük örnekli Holbein halıları ile, ikinci tip Holbein veya Lotto halıları UÅŸak halıları grubuna geçiÅŸi hazırlamıştır. Özellikle Lotto adına baÄŸlanan halıların palmet ve Rûmi motifleri madalyonlu, UÅŸak halı’larında çeÅŸitli ÅŸekillerde devam edip deÄŸerlendirilmiÅŸtir.

Venedik San Giovanni Paolo kilisesinde Lorenzo Lotto’ nun bir altar resminde böyle bir halı bütün detaylarıyla aslına uygun olarak resmedilmiÅŸtir. New York Metropolitan Müzesinde karakteristik kufi bordürlü küçük parça 16. yüzyıldan kalmadır. Yine aynı müze’de Mc Mullan koleksiyonundan gelen tanınmış halı ise çiçek bordürlü olup sol üst köşe’de Genova’ lı aile Genturione ve Dorialar’ ın armasını taşımaktadır. Aynı ailenin armasıyla diÄŸer bir Lotto halısı Hamburg Kunst Und Gewerbe Müzesi’nde bulun makta olup 1600 yıllarına tarihlenmektedir.

Lotto halısı, 17. yy.

Türk ve Ä°slam Eserleri Müzesi’ndeki karakteristik örnekler arasında zemini mavi renkli olan halıda kırmızı renkte sekizgenler basıklaÅŸmış, kırmızı zeminli baklavalar, içleri mavi palmet dolgulu sarı renkte çifte palmetlerle deÄŸiÅŸik bir kompozisyondadır ve 17. yüzyıl sonuna girer. Mavi zeminli diÄŸer Lotto halılarına New York Mc Mullan koleksiyonu ile Hollanda da özel bir koleksiyonda rastlanmıştır. Sultanahmet Vakıflar Müzesi’nde kahverengi zemin üzerine mavi ve yeÅŸil örneklerle diÄŸer bir halı Lottoların son örneÄŸidir denebilir. Bu halının örneklerini meydana getiren Rûmi ve palmet motifleri madalyonlu UÅŸak halılarında biraz daha deÄŸiÅŸikliÄŸe uÄŸrayarak devam ettirilmiÅŸtir.

I I I. Tip veya Büyük Örnekli Holbein Halıları

III. Holbein tipi halı, 16. yy., 4.30 x 2m. Berlin Museum für Islamische Kunst.

Zeminin bütün genişliğine yerleştirilen içi sekizgenle doldurulmuş büyük karelerin üst üste sıralandığı sade bir örnek gösterir. Bunlarda uzunlama iki veya dört büyük kare olabilir. 15. yüzyıl boyunca gelişen bu tip halıların kökleri, Anadolu hayvan halıları ile, 14. yüzyılın tablolardan tanıdığımız geometrik motifli halılarına dayanmaktadır. Büyük kareler eşit olup, geometrik veya bitki motiflerinden bir çerçeve ile kavranmıştır. İlk örneklerde görülen örgülü kufi bordur karakteristiktir. Esas motifleri oluşturan büyük sekizgenler yıldızlar ve geometrik bitki motifleriyle dolgulanmış büyük karelerin köşeleri de kancalı üçgen dolgularla süslenmiştir.
Bu tip halılar, daha Holbein’ den önce Avrupa’da çok tanınıyordu. 1460’tan 1550’ye kadar Ä°talya, ispanya, Fransa’da ve Ä°ngiliz resminde görülen bu çeÅŸit halılar, küçük örnekli diÄŸer iki tip halılara nispetle desenler ve detaylarda çeÅŸitli zengin deÄŸiÅŸiklikler göstermektedir.

Bu büyük örnekli III. tip Holbein halılarının tasvirleri ilk olarak 1468’de Marco Constanzo’ nun Syraküza katedralinde St. Gerolamo tablosunda, 1476’da Antonello da Massina’nin Dresden galerisinde St. Sebastian resminde görülür.

Daha önce 1526’da Dresden’de bulunan Meryem ve Basel Belediye Reisi Meyer ve ailesi tablosunda resmettiÄŸi dört büyük kareli bu tip bir halı tasviri ile bunlara adını vermiÅŸtir, ispanya’da çok tanınan bu çeÅŸit halıların 15. yüzyıl sonunda Güney ispanya halı merkezlerinde yapılmış taklitleri vardır.

Hans Holbein’ın “Elçiler” tablosundan detay.

Vakıflar Halı Müzesi’nde bulunan nadir örnekler arasında ortasında kancalı sekizgeniyle tek bir büyük kareden ibaret halı, stilize palın et ve bitki dolgularıyla süslemelidir. Bordur kartuÅŸ desenlidir. Bu halı 16. yüzyıl sonuna girebilir. Aynı müzede bulunan diÄŸer halıda çerçevesiz olarak kollara bölünmüş iki sekizgen ile bordürde kufiden bozma motifler sıralanmıştır. 17. yüzyıl başına girer. Büyük kareler içine alınmış sekiz kollu motifler ve Çin bulutlu bordürleriyle aynı müzede bulunan diÄŸer halı 17. yüzyıl sonuna tarihlenir.

Yine bu müzede parlak canlı renklerle klasik şemanın bozulmuş ve geç bir devamını gösteren halı ise 18. yüzyıl ortalarına tarihlenebilir.

Berlin Müzesinde üç ve dört karenin üst üste sıralandığı iki ÅŸahane, biri 16. yüzyıl başından diÄŸeri ortasından kalan nadir örneklerdir. Bunlardan birincisi 16. yüzyıl başından kufi bordürlü ve kırmızı zemin üzerine dikine sıralanmış dört büyük kareli, 4.30 x 2.00 m büyüklükteki halı bütün özellikleriyle klasik bir örneÄŸi göstermektedir. Holbein’den önce bu tip halıları resmeden Ä°talyan ressamlarından Carlo Crivelli’nin Londra National Gallery’ de bulunan tepÅŸir resminde tavus kuÅŸunun solunda balkondan gösteriÅŸli bir ÅŸekil’de sarkan halı ile bunun öncüsü olmuÅŸtur. Bu tip halıların kufi bordürlü ve yıldız biçimini al’mış sekizgenlerle deÄŸiÅŸik bir örneÄŸini Ghirlandojo’ nun Floransa Uffizi’ deki Meryem’in tahtı altına serilmiÅŸ olarak görmekteyiz.

III. Holbein tipi, Bergama halısı, 16. yy. sonu, TİEM, istanbul.
Andrea Solario’ nun Milano Brera’da bulu’nan Domenico Morone resminde de böyle bir halı masa örtüsü olarak kullanılmıştır. Carpaccio ‘nun yüzyılın sonuna doÄŸru Venedik’ teki 1495 tarihli meÅŸhur Ursula efsane’si serisinde gondoldan sarkan halılardan ikisi bu tipe girer. Venedik’te Accademia’ da bulunan bu resim yanında aynı yerdeki Mansuetti’ nin bir resminde pencere ve balkondan Venedik adetine göre bu tipten halıların sarkıtıldığı görülür.

Genç Hans Holbein’in Londra National Gallery’ de bulunan 1533 tarihli “Elçiler” tablo’sunda onun adını alan bu halıların karakteristik bir örneÄŸi masa üzerine serilmiÅŸ olarak resmedilmiÅŸtir.

15. yüzyıl sonundan diÄŸer halı V. Foppa’nın 1485 tarihli freskinde görülür. Milano, Galleria Brerada bulunan bu freskte kucağında Çocuk isa ile Meryem’in önünde korkuluktan aÅŸağı sarkan Holbein III. Tipi halı örgülü ve kûfili bir bordürle erken devri iÅŸaret ediyor. 1460 tarihli bir Fransız minyatüründe kufi bordürlü diÄŸer bir Holbein III. tipi halı resmedilmiÅŸtir. Viyana Milli Kütüphanede bulunan Dük Rene d’Anjou’ ya ait “Livre du cuer d’amour espris” minyatüründe yatağın önüne serili halı erken devir Holbein halısı tasviri karakteristik ÅŸekilde verilmiÅŸtir. SaÄŸda divanın önünde ise kademeli kancalı sekizgenlerle Memling veya Türkmen gülü motifli diÄŸer bir 15. yüzyıl halısı serilidir.

Adı bilinmeyen bir ressamın St. Giles’in ayini tablosunda (1500 tarihli) geniÅŸ örnekli Holbein halısı yere serili olarak tasvir edilmiÅŸtir. Burada büyük kareler içerisinde sekizgen dolgu örneÄŸi iki defa tekrarlanmıştır.

Batı resminde olduÄŸu gibi minyatürlerde de bu tip halılar tasvir edilmiÅŸtir. Kahire Millet Kütüphanesi’nde bulunan bir Kelile Dimne yazmasında tahtın altına serili halı üç büyük sekizgenin üst üste sıralandığı böyle bir halı tipini tasvir ettiÄŸi gibi kufi bordürü ile de 15. yüzyıl son yarısına iÅŸaret etmektedir.

III. Holbein tipi, Bergama halısı, İstanbul, Vakıflar Müzesi.

Kahire, Mısır Milli Kütüphanesi’nde bulunan Kelile Dimne yazmasının 743 (1343-44) 14. yüzyılın ikinci yarısında yapılan bir minyatüründe III. tip geniÅŸ örnekli Holbein halısı tasviri görülmektedir. Kufi bordürlü halıda beyaz geometrik dolgulu sekizgen örnek açıkça belirtilmiÅŸtir.

Kral Rene d’Anjou için yapılan 1460 tarihli Fransız minyatüründe (Viyana National Bib.) ayakta duran erkeÄŸin bastığı halı da bu örneÄŸi gösterir. Yatağın altına serili halı ise, III. tip Büyük örnekli Holbein grubuna girer. Bundan sonra Memling’in diÄŸer birçok tablolarında resmedilmiÅŸtir.

Böyle bir halının orijinali BudapeÅŸte Museum of Applied Arts’da 2 parça halinde (62 x 93 cm. ve 107 x 93 cm.) bulunmuÅŸtur. Küçük örnekli karelere bölünmüş birinci tip Holbein halıları kompozisyonunun deÄŸiÅŸik bir tertibini gösteren bu halıda sarı zemin üzerine kırmızı olarak basamaklı ve kancalı konturlu, ortada yıldız dolguları olan baklavaların kare bölümleri içinde sıralandığı zeminle daha sonraki Bergama halılarında görülen bir bordur örneÄŸi vardır. 15. yüzyıl sonuna tarihlendirilen bu halının, Konya Mevlana Müzesi’nde bulunan aynı kompozisyonda ve kufiden bozma bordürle küçük bir parça halinde bir benzeri de buna yakın tarihten kalmış olmalıdır. Bu motif daha sonraki Bergama ve Kafkas halılarında tekrar edilmiÅŸ olup, Ä°stanbul Türk ve Ä°slam Eserleri Müzesi’nde (Ä°brahim PaÅŸa Sarayı) bulunan bir halı, bunun çok geç bir devamını gösterir.

Kırmızı zeminli, III. Holbein tipi halı, 19. yy. Londra, Victoria and Albert Museum.
Kancalarla süslü basamaklı sekizgenler ÅŸeklinde ortaya çıkan Memling gülü motifi Kazak halılarında 19. yüzyıl boyunca devam ettirilmiÅŸtir, bunlar arasında seccadeler de vardır. Türkmen gülü de denen bu motifle yapılmış halılar bugün bile Yörükler tarafından dokunarak bütün Anadolu’ya yayılmıştır.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 04.01.2008 tarihinde Sema tarafından, Türk Kültürü ve El Sanatlarımız bölümünde paylaşılmıştır ve 6442 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Osmanlı Devri Halıları [2.Bölüm] orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...