Deyimler | Deyimlerin Ana Unsuru

Deyimler

Kelime topluluklarının meydana getirdiği anlama deyim denir. Deyimlerin ana unsuru, bir durum ifadesi taşımalarıdır. Bu sebeple kullanışlarında dikkatli olmak gerekir. Deyimlerin, atasözleri ve fıkra-hikayeler olmak üzere iki büyük kaynağı vardır.

Deyimler, dört gramer yapısından oluşmaktadır:

1. Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına göre dikkate alınarak.
2. Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle.
3. Ä°smin fiile hakim oluÅŸuyla.
4. Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir.

Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekir.Yukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak,deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:

1. ALAY VE EÄžLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYÄ°MLER:

a-Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
ör:Ayran budalası

b-Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:
ör:Atı alan Ãœsküdar’ı geçti

c-Hikaye karakteri gösterenler:
ör:Hoppala

d-Fiilin hakim olduÄŸu deyimler:
ör:Akıldan yana züğürt olmak

2. HÄ°KAYE DEYÄ°MLERÄ°:

a-Tasviri mahiyette olanlar:
ör:Adet yerini bulsun

b-Dua mahiyetinde olanlar:
ör:Bereket versin

c-Hitap olarak kullanılanlar
ör:Ayol

d-Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:
ör:Ah…aksi şeytan

e-Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
ör:Ha,ne diyordum

f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:
ör:Adam sen de

3. TASVÄ°RÄ° NÄ°TELÄ°KTE DEYÄ°MLER:

a-Tasviri olanlar:
ör:Kuyu anası

b-Fiilin hakim olduÄŸu deyimler:
ör:Alçak gönüllü olmak

4. MÃœBALAÄžA DEYÄ°MLERÄ°:

a-Tasviri mahiyette olanlar:
ör:Ağzı açık kalmak

b-Alay ve eÄŸlenme ihtiva edenler:
ör:Dananın kuyruğunu koparmak

c-Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:
ör:Yüreğinde dağ açılmak

5. DUA DEYÄ°MLERÄ°:

a-Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
ör:Allah bir arada kocatsın

b-Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
ör:Nemrut’un ateÅŸini Hz.Ä°brahim’e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateÅŸi bize selamet nuru etsin.

c-İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:
ör:Allah akıl versin,çok yaşa

d-Allah’a şükür anlamında yapılan deyimler:
ör:Hamdolsun,bin şükür.

e-Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:
ör:Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın

6. Ä°LTÄ°FAT, DALKAVUKLUK, YALTAKLANMA ve SEVGÄ° DEYÄ°MLERÄ°:

a-Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:
ör:Devletli,efendizadem

b-Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
ör:A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım

c-Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:
ör:Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı

d-Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
ör:Keremin arpa tarlası gibi yanmak

e-Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
ör:Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin

7. BEDDUALAR:

a-Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:
ör:Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun

b-Soyut anlam taşıyanlar:
ör:Adı batsın,Aklı kurusun

c-Vasıtala Beddualar:
ör:Ziftin pekini ye

d-Alay yollu beddualar:
ör:Deli diyenin tepesi delinsin,iki gözün bir delikten fırlasın

8. Ä°HTAR MAHÄ°YETÄ°NDE DEYÄ°MLER:

a-Tek kelimeden ibaret olanlar:
ör:Savul,yıkıl v.b.

b-Soyut anlam taşıyanlar:
ör:Hanya’yı Konya’yı haddini bildiririm.

c-Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
ör:Ağzını düzelt,dilini tut

d-Vasıtalı ihtarlar:
ör:Eşek sudan gelinceye kadar dövmek

9. KÃœFÃœR VE HAKARET DEYÄ°MLERÄ°:

a-Tek kelime halinde olan,içinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:
ör:Alık,balkabağı,marsık,kınamsık

b-Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
ör:Zıbarmak,kudurtmak

c-Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
ör.Boyundan büyük işe kalkışmak

d-Tasvir unsuru hakim olanlar:
ör:Ayran budalası,düz taban,çenesi düşük

e-Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:
ör:Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,köpoğlu v.b.

10. SEDAYI TAKLÄ°DEN MEYDANA GELEN DEYÄ°MLER:

Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler. Bunlarda amaç,tasvir ettikleri semantik manadır.Söz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır.
ör:Bıcı bıcı yapmak.
Yukarıda deyimlerinin ve atasözlerinin gramer ve fonetik açıdan sahip oldukları özellikler sıralanmıştır.Şimdi bu iki türün birbirleriyle olan ilişkilerini gözden geçirmeye çalışacağız.

Deyimlerin Atasözlerinden farkı şöyle özetlenebilir:

1. Deyimler kavram ve durum bildirirler.
2. Deyimlerin mecazlı anlamı vardır.
3. Deyimlerin öyküsü,efsanesi ve kaynağı genellikle vardır.
4. Deyimleri anlatım kalıbı olarak görebiliriz.
5. Deyimlerde kesin hüküm,öğüt,yol göstericilik yoktur.Bu yüzden genel kural oluşturmazlar.

Not: Atasözleri için de yukarıda belirtilen açıklamaların tersi geçerlidir.

Deyimler ile atasözlerinin benzer tarafları şunlardır:

1. Her ikisinde de kelimelerde mecaz,istiare ve kinaye vardır.
2. Kelime diziliÅŸleri deÄŸiÅŸtirilemez.
3. Sözdeki kelimelerin eş anlamlısını kelimenin yerine koymak olumlu bir sonuç vermez,sözü bozar.
4. Biçim yönünden birbirlerine benzerler.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 14.10.2007 tarihinde hale tarafından, Deyimler Sözlüğü - Güzel Deyimlerimiz bölümünde paylaşılmıştır ve 4563 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 1 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Deyimler | Deyimlerin Ana Unsuru orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...