Yer Yuvarlağının Yapısı | Yer Şekillerinin Oluşumu

YER YUVARLAÄžININ YAPISI ve YER ÅžEKÄ°LLERÄ°NÄ°N OLUÅžUMU

1) Yer Yuvarlağının yapısı :

– Yer yuvarlağının yapısı; güneÅŸ sisteminin ve evrenin oluÅŸumu ile açıklanabilir. 15 milyar yıl önce evren çok
yüksek sıcaklık ve yoğunluktaki bir yapıdan, patlama sonucunda oluşmuştur.

2) Yer Kabuğunun yapısı :

– Yer, zamanla soÄŸumaya baÅŸlamıştır. Ve yerin iç kısmı ise hala sıcaktır. Yer soÄŸumaya baÅŸladıkça yeryüzü yavaÅŸ yavaÅŸ ÅŸekillenmiÅŸtir.
– Yer yüzünden yerin içine doÄŸru inildikçe her 33 metrede 1 C sıcaklık artmaktadır.
– Yer kabuÄŸu dünyayı dıştan kuÅŸatan bir tabakadır. TaÅŸ kürenin en üst katını oluÅŸturur.
– Yer kabuÄŸunun alt katmanı ise bazalt birleÅŸimindeki taÅŸlardan oluÅŸmuÅŸtur. Bu yapıya sima denir.

YER KABUĞUNUN MALZEMELERİ (KAYAÇLAR) :

1) Püskürük Taşlar :

a)İç püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır. (Granit)
B) Dış püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısmından yeryüzüne çıkması ve soğuması ile oluşur. (Bazalt ve andezit)

2) Tortul taşlar : Diğer yüzüne dış güçler tarafından getirilen maddelerin tortulanmasıyla (Üst üste birikmesiyle) oluşur. İçerisinde yer yer fosiller bulunur.

a) Mekanik tortullar : Dış güçlerin etkisiyle getirilen çakıl, kum, kil gibi malzemelerin yeryüzünün çukur yerlerine birikmesiyle oluşur. (Kum taşı, kıl taşı)
B) Kimyasal tortullar : Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun geçtiği yere çökelmesi veya tortulanması ile oluşurlar. (Kireç taşı, alçı taşı)
c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canlı kalıntılarının üst üste birikip katılaşması ile oluşan taşlardır. (Tebeşir)

3) Başkalaşmış taşlar : Tortul ve püskürük taşları yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer oluşumu)

YER YUVARLAĞININ İÇ YAPISI

– Yer yuvarlağının dış kısmını oluÅŸturan katı tabakanın altında manto denilen bölüm yer alır. Manto, yer çekirdeÄŸinin örtüsü durumundadır.
– Yer küre hacminin %80’nini manto oluÅŸturur.
– Mantodan sonra yer yuvarlağının iç kısmını çekirdek oluÅŸturur.
– Çekirdekte sıcaklık 4500 C bulur.
– Mantonun katı olan üst bölümü yer kabuÄŸu ile birlikte taÅŸ küre olarak adlandırılır.
– TaÅŸ küre levha denilen büyük parçalar halindedir

JEOLOJÄ°K DEVÄ°RLER

– Dünyamız ÅŸimdiki biçimini alıncaya deÄŸin deÄŸiÅŸik evrelerden geçmiÅŸtir. Birbirinden farklı bu evrelerden her birine jeolojik zaman denir.
– Jeolojik zamanlar dört tanedir ve yaklaşık 570 milyon yıl sürmüştür. Bu dönemde oluÅŸan tortul taÅŸlar, o dönemde yaÅŸayan canlıların fosillerini içerir.

İÇ ve DIŞ KUVVETLER

– Enerjisini yerin içinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir. (daÄŸ oluÅŸumu, kıta oluÅŸumu ve volkanizma dır.)
– Enerjisini güneÅŸten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir. (akarsular, rüzgarlar, dalgalar)
– İç ve dış kuvvetler birbiriyle sürekli mücadele halindedir.
– İç kuvvetler yeryüzünün kabartılarını meydana getirirken; dış kuvvetler ise bunları aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine yakın az engebeli düzlüklere (peneplen) dönüştürürler.
– Dış kuvvetlerin yer yüzünün yüksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde ettiÄŸi malzemeler yer yüzünün çukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile jeoseklinaller oluÅŸur. Bunların kalınlığı binlerce metreyi bulur.

Yer kabuÄŸunun hareketleri :
– Yer kabuÄŸu bir bütün deÄŸildir. Çatlaklardan ve kırık boÅŸluklardan oluÅŸur. Yer kabuÄŸu bir birinden ayrı parçalardan oluÅŸur. Bu her bir parçaya levha denir.
– Bu levhalar manto üzerinde yüzer haldedirler. Yaklaşık yılda 1-2 cm hareket ederler.

DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU

1) DaÄŸ OluÅŸumu :
– Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaÅŸması sonucu yan basınçlara maruz kalırlar.
– Bu yan basınçlar sonucunda jeosenklinal eÄŸer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım daÄŸlarını oluÅŸturur. (Toros dağı)
– Jeosenklinal eÄŸer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiÅŸ kıvrım daÄŸları tekrar yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur. Yükselen bölümlere horst, alçakta kalan kısımlara ise grabent denir. Yüksekte kalan horstlar dağı oluÅŸtururken, alçakta kalan kısımlar, daha sonra akarsuların geliÅŸmesiyle ovaları oluÅŸturur. (Ege bölgesi kıyı kesimleri. Burada yer alan boz daÄŸlar kırılma sonucu oluÅŸan horstlardır. Bu daÄŸlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların geçtiÄŸi bakırçay, b.menderes , ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır.)

2) Kıta Oluşumu :
– Yer kabuÄŸunun geniÅŸ tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir. Bu alçalma ve yükselme hareketleri çeÅŸitli biçimlerde olabilir.
– Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi geri çekilir. Bu olaya denizlerin çekilmesi yani reogresyon denir. Tam tersi durumuna da transregsiyon denir.

3) Volkanizma :
– Yer kabuÄŸu altındaki kızgın maÄŸmanın yer kabuÄŸunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir.
– Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır. (karbondioksit, taÅŸ, kaya)
– Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik daÄŸlar meydana gelir. (K.AÄŸrı, Tendirek, Nemrut vb.)
– Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluÅŸur.

4) Deprem :
– YerkabuÄŸunu oluÅŸturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır.
– OluÅŸumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır.
– Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır.
– Tektonik depremler daha ÅŸiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gücü daha fazla olandır.

TÜRKİYE’DE OVALAR VE PLATOLAR

Ova ve Türkiye’de Ovalar :

Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya, varsa da az olan çevresine göre alçakta olan düz yerlere ova denir.

1) Oluşumlarına Göre Ovalar :
a) Aşıntı Ovalar : Dış güçler tarafından aşırı dereceden aşındırıp, düzleştirilmesi sonucu oluşur. Bu ovalara Türkiye’de rastlanmaz. Doğu Avrupa bu konuya en belirgin örnek olarak bilinmektedir.
B) Çöküntü Ovalar : Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin, dış güçlerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur. (Iğdır ovası)
c) Birikinti Ovası : İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur alanların, dış güçlerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur. (Konya ve Malatya ovaları)
d) Karstik Ovalar : Çökebilir taşların uzandığı alanlarda, suyun taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır. Bu çanakların tabanının tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur. (Teke ve Taşeli platoları)

2) Bulunduklarına göre ovalar :
– Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına göre kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır.
– Kıyı ovalar; Bafra, Finike vb.
– İç ovalar; EskiÅŸehir, MuÅŸ vb.

3) Yükseltilerine göre ovalar :
– Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken, bazı ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir. Bunlar grubuna göre ikiye ayrılır.
– Alçak ova; Çukurova, ÇarÅŸamba vb.
– Yüksek ova; Konya, Malatya vb

PLATOLAR

a) Aşıntı Platoları : Dış güçler tarafından yüzeyi aşındırılmış, akarsuların derin vadiler kazdığı düzlüklerdir.
B) Kırılma (Tektonik) Platolar : Dikey yönlü basınçların etkili olduğu alanlarda, eski kütlelerin kırılması ile oluşur. (İç Batı Anadolu platoları)
c) Volkanik Platolar : Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların düzleştirdiği alanların, akarsularla yarılması sonucu oluşur.
d) Karstik Ovalar : Kireç taşı gibi çözünebilen taşların bulunduğu alanlarda oluşmuş platolardır. (Obruk, Taşeli platoları)

YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER)

1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme :
– Günlük sıcaklık farkının fazla olduÄŸu yerlerde görülür.
– Günlük sıcaklığa baÄŸlı olarak taÅŸların ısınıp sonra soÄŸuması sonucu oluÅŸur. (Çöllerde görülebilir)

2) Kimyasal Çözünme :
– Suyun taÅŸları eritmesi, aşındırması, ve çürütmesi sonucu oluÅŸur.
– Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar.
– Nemli bölgelerde daha da yaygındır.

3) Biyolojik Çözünme :
Bitki köklerinin, kayalarının çatlaklarına girerek zamanla büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir.

TOPRAK OLUÅžUMU ve TOPRAK TÃœRLERÄ°

– Toprağın oluÅŸması için önce kayaların çözünmesi gerekir.
– Canlı kalıntılarıyla oluÅŸabilir.
– Toprağın oluÅŸumuna etki eden faktörler; iklim, bitki örtüsü, yer ÅŸekilleri, taÅŸların özelliÄŸidir.

a) Taşınmış Topraklar :

– Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiÄŸi malzemelerin birikmesiyle oluÅŸur.
– Üç çeÅŸittir.

Alüvyonlar : Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır.
Morenler (Buzul Taşlar) : Buzulların taşıyıp biriktirdikleri, üzerleri çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur.
Lösler : Rüzgarların, kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere taşıyıp yığdıkları, katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak.

B) Yerli Topraklar :

– Bu topraklar, kayaların çözüldüğü yerde oluÅŸan topraklardır.
– Ä°ki gruba ayrılır.

Nemli Bölge Toprakları : Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde, gür bitki örtüsüyle kaplıdır.
Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır topraklarıdır yani çöl toprakları.

YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR

Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler :

Yer göçmesi : Kayaların, taş parçalarının, toprağın, büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır
Yer Kayması : Üstteki geçirimli tabakaların, alttaki geçirimsiz ve kaygan tabakalar üzerinde, eğim doğrultusunda kaynamasıdır.

– Yer kaymasının yaygın adı heyelandır.
– Yer göçmeleri eÄŸimin çokluÄŸu, ÅŸiddetli yağış, sebeplerinden olur.

Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal özelliğidir.
Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır.

EROZYON ve KORUNMA YOLLARI

Toprak Erozyonu : Toprak erozyonun oluÅŸturan etmenler;

– Toprağın sular tarafından aşındırılması
– Rüzgarlar
– Bitki örtüsü
– Buzullar
– Sel
– EÄŸim
– Yangın

Korunma yolları :

– AÄŸaçlandırma, Bitki örtüsü, Baraj gölleri yapma,
– Tarlalar eÄŸime yatay sürülmeli
– AÄŸaç kesimlerine karşı tedbirler

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 27.10.2007 tarihinde hale tarafından, Dünya CoÄŸrafyası | Ä°catlar ve KeÅŸifler bölümünde paylaşılmıştır ve 9060 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Yer Yuvarlağının Yapısı | Yer Şekillerinin Oluşumu orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...