Yanardağ (Volkan), Magmanın Yeryuvarlağının Yüzeyinden Dışarı Püskürerek Çıktığı Coğrafi Yer Şekilleridir

Bir yanardaÄŸ (ya da volkan), magmanın (dünyanın iç tabakalarında bulunan, yüksek basınç ve yüksek sıcaklıkla ergimiÅŸ ya da erimiÅŸ kayalar), yeryuvarlağının yüzeyinden dışarı püskürerek çıktığı coÄŸrafi yer ÅŸekilleridir. GüneÅŸ sisteminde bulunan kayalık gezegen ve aylarda (bazıları çok aktif olan) birçok yanardaÄŸ olmasına raÄŸmen, bu olgu, en azından dünyada, genellikle tektonik plaka sınırlarında görülür. Ne var ki, sıcak nokta yanardaÄŸlarında önemli istisnalar vardır. …

18 Mayıs 1980’de püsküren St. Helens Yanardağı
Bir yanardağ (ya da volkan), magmanın (Herhangi bir köken bölgedeki kayaç|kayaçların basınç düşmesi, sıcaklık yükselmesi, H2O ilavesi gibi etkenler altında bir kısmının ergimesi sonucu oluşan durumundaki eriyiklerdir.
…Detaylı bilgi için linke tıklayınız.dünyanın iç tabakalarında bulunan, yüksek Dünya, GüneÅŸ Sisteminde bir gezegen. Çapı 12.756km, kütlesi 5,97×1024 kg’dir. Güneş’e uzaklığı 149.597.890 km’dir. Güneş’in etrafında 365,25, kendi etrafında ise 1 günde döner. Ortalama yüzey sıcaklığı 15 derecedir.
…Detaylı bilgi için linke tıklayınız.basınç ve yüksek BASINÇ Alm. Druck, Fr. Pression, Ä°ng. Pressure. Birim alana dik olarak etki eden kuvvet miktarı. Bu kuvvet, ağırlık, zorlama veya gaz moleküllerinin (hareketli olmalarından dolayı) yüzeye çarpmaları neticesi meydana gelen darbelerin toplamı olabilir. Basınç, yüzeye tesir eden toplam kuvvet miktarının yüzey alanına bölünmesiyle bulunur. (P= F/S) basıncın ölçüsünü ifade etmek için pekçok birim kullanılır. MKS (metre, kilogram, saniye) birim sisteminde bas
…Detaylı bilgi için linke tıklayınız.sıcaklıkla ergimiÅŸ ya da erimiÅŸ kayalar), yeryuvarlağının yüzeyinden dışarı püskürerek çıktığı coÄŸrafi yer ÅŸekilleridir. GüneÅŸ sisteminde bulunan kayalık gezegen ve aylarda (bazıları çok aktif olan) birçok yanardaÄŸ olmasına raÄŸmen, bu olgu, en azından dünyada, genellikle Sıcaklık, bir cismin sıcaklığının ya da soÄŸukluÄŸunun bir ölçüsüdür. Bir sistemin ortalama moleküler kinetik enerjisinin bir ölçüsüdür. Gazlar için kinetik enerji, mutlak sıcaklık dereceleriyle orantılıdır.
…Detaylı bilgi için linke tıklayınız.tektonik plaka sınırlarında görülür. Ne var ki, sıcak nokta yanardaÄŸlarında önemli istisnalar vardır.

Yanardağların araştırıldığı bilim dalına volkanoloji (volkanbilim) denir. Uygulamada yanardağlar

Yanardağ türleri
YanardaÄŸların sınıflandırılması, yanardağın ÅŸeklini etkileyen püskürtünün türüne göre yapılabilir. EÄŸer püsküren magma yüksek oranda (%65’ten fazla) bkz. YanardaÄŸbilimi
…Detaylı bilgi için linke tıklayınız.silika içeriyorsa, lava “felsik” denir. Bu durumda lav çok aÄŸdalıdır ve nispeten hızlı bir ÅŸekilde katılaÅŸan bir kabarcık halinde yukarıya doÄŸru itilir.
…Detaylı bilgi için linke tıklayınız.Kaliforniya’daki Lassen Peak, ve Kaliforniya Amerika BirleÅŸik Devletlerinin batısında bulunan eyalet nüfus bakımından en büyük, geniÅŸlik bakımından 3. büyük Amerikan eyaletidir. Nüfusu 32 milyon civarında olup nüfusu Kanadanın nüfusundan biraz fazladır.
…Detaylı bilgi için linke tıklayınız.Martinik’teki Mount Pelée buna örnektir. Bu tür yanardaÄŸlar, kolayca tıkandıkları için patlama eÄŸilimi gösterirler.

Öte yandan, eÄŸer magma düşük oranlarda (%52’den az) silika içerirse, lava “mafik” adı verilir ve püskürürken çok akışkan hale gelir ve uzun mesafelerce akabilir. Mafik lav akışının iyi bir örneÄŸi, Ä°zlanda’nın neredeyse coÄŸrafî merkezindeki bir püskürme yarığının aÅŸağı yukarı 8.000 yıl önce oluÅŸturduÄŸu Büyük Thjórsárhraun akıntısıdır. Bu lav akıntısı, 130 km ötedeki denize varıncaya kadar akmaya devam etmiÅŸ ve 800 km2’lik bir alanı kaplamıştır. Felsik ve mafik terimleri yerine bazen daha eski olan “asidik” ve “bazik” terimlerinin kullanıldığı görülür. Ancak bu terimler artık daha az kullanılır olmuÅŸlardır.

Kalkan yanardaÄŸlar: Åžekli kalkana benzeyen daÄŸlar oluÅŸturacak ÅŸekilde zamanla biriken yüksek miktarda lav çıkartan yanardaÄŸlar çoklukla Havai ve Ä°zlanda’da görülürler. Lav akışları genellikle çok kızgın ve çok akışkan olup uzun akıntılara neden olurlar. Dünyadaki en büyük lav kalkanı, 120 km çapındaki ve deniz tabanından zirvesine 9.000 m yüksekliÄŸindeki Mauna Loa’dır. (gezegen)’taki Olympus Mons, bir kalkan yanardağıdır ve güneÅŸ sisteminde ÅŸimdiye kadar keÅŸfedilmiÅŸ olan en yüksek daÄŸdır.

Lav kalkanının daha küçük olanlarına “lav kubbesi” (tholoid), “lav konisi” ve “lav kümbeti” adı verilir.

‘Volkanik koniler’, yanardağın aÄŸzında biriken ufak kaya parçacıkları fırlatan püskürmelerden dolayı oluÅŸur. Bu püskürmeler, 30-300 m yüksekliÄŸinde, koni ÅŸeklinde tepeler oluÅŸturur ve nispeten kısa ömürlü olurlar.

Japonya’daki Fuji Dağı, Ä°talya’daki Vezüv, Antarktika’daki Erebus ya da kuzeybatı Amerika’daki Rainier gibi ‘Stratovolkanlar’ ya da ‘kompozit yanardaÄŸlar’, hem lav akıntılarından hem de püskürtülerden oluÅŸmuÅŸ yüksek, koni ÅŸeklinde daÄŸlardır.

‘Süper yanardaÄŸlar’, geniÅŸ çanakları olan, kıtasal yıkım ve küresel iklim deÄŸiÅŸiklikleri yaratma potansiyelleri bulunan yanardaÄŸ sınıfına verilen addır. Bu sınıftaki yanardaÄŸlara aday olarak Yellowstone Milli Parkı ve Toba Gölü gösterilebilir, ancak kesin bir tanımlama yapmak, asgari bir tanımlayıcı ÅŸart bulunmadığı için çok zordur.

Yanardağlar genellikle ya tektonik plaka sınırlarında ya da sıcak noktalarda yer alırlar. Yanardağlar uyuyan (etkin olmayan) ya da faal (aktif -neredeyse sürekli çıkış ve kesikli püskürmeler) olabilirler, önceden tahmin edilemeden hal değiştirebilirler.

Karadaki yanardağlar genellikle, çıkışların yıllar içinde sürekli birikmesiyle koni ya da kül konisi şeklini alırlar. Suyun altında ise, yanardağlar genellikle fazlasıyla dik sütunlar oluşturur ve yıllar içinde okyanus yüzeyine çıkarak yeni adacıklar haline gelirler.
Yanardağların davranışları
Yanardağların püskürmeleri ve volkanik etkinlikler farklılık gösterir:

Freatik ( buhar) püskürmeleri

Yüksek silika içerikli lavın patlamalı püskürmeleri (ör. riyolit)

Düşük silika içerikli lavın dökülmeli püskürmeleri (ör. bazalt)

Piroklastik akıntılar

Laharlar (döküntü akıntıları)

Karbondioksit çıkışı

Tüm bu yanardağ etkinlikleri insanlara zarar verebilir.

Yanardağ etkinlikleri genellikle depremler, sıcak su kaynakları, çamur kazanları ve gayzerler gibi yer etkinlikleriyle beraber görülürler. Püskürmelerden önce genellikle düşük şiddette depremler görülür.

Şaşırtıcı olsa da, volkanbilimciler, etkin (aktif) yanardağların sınıflandırılmasında fikir birliğine varmamışlardır. Bir yanardağın yaşam süresi, birkaç aydan birkaç milyon yıla kadar değişebilir. Bu tür bir sınıflandırma yapmak, insanların, hattâ bazen uygarlıkların bile varlık süreleri göz önüne alındığında anlamsız görünebilir. Örneğin, dünyadaki yanardağların birçoğu, geçen birkaç binyılda birçok kez püskürmüşlerdir, ama günümüzde herhangi bir etkinlik göstermemektedirler. Bu tür yanardağların uzun ömürleri göz önüne alındığında çok etkin oldukları söylenebilir. Ancak, bizim ömürlerimiz düşünülürse, etkin değildirler. Bu tanımı daha da karmaşıklaştıran ise, harekete geçen ama püskürmeyen yanardağlardır. Bu yanardağlar etkin midir?

Bilim adamları genellikle, püsküren ya da yeni gaz çıkışları veya beklenmedik deprem etkinliÄŸi gibi hareketlilikler gösteren yanardaÄŸları etkin olarak kabul ederler. Birçok bilim adamı, yazılı tarihte püskürdüğü bilinen yanardaÄŸların da etkin olduÄŸunu kabul ederler. Yazılı tarihin bölgeden bölgeye farklılıklar gösterdiÄŸini, örneÄŸin Akdeniz’de 3.000 yıl geriye, ABD’nin Pasifik kıyısında 300 yıl, Havai’de ise 200 yıl geriye kadar gittiÄŸini göz önünde bulundurmak gerekir.

Uyuyan yanardağlar, şu an (yukarıdaki tanıma göre) etkin olmayan, ama her an hareketlenmesi ya da patlaması muhtemel yanardağlardır.

Sönmüş yanardaÄŸlar ise, bilim adamlarının bir daha püskürmelerini olası görmedikleri yanardaÄŸlardır. Bir yanardağın gerçekten sönmüş olup olmadığının belirlenmesi zordur. ÖrneÄŸin, çanakların milyonlarca yıllık ömürleri olduÄŸu bilindiÄŸinden, 10 binlerce yıl püskürmemiÅŸ bir çanağın sönmüş deÄŸil uyuyan olarak tanımlanması gerekir. Yellowstone Ulusal Parkı’nda bulunan Yellowstone Çanağı, en az 2 milyon yaşındadır ve 70 bin yıldan beri hiç püskürmemiÅŸtir, fakat bilim adamları tarafından sönmüş olarak tanımlanmaz. DoÄŸrusu, çanak sık sık depremler yarattığı, etkin bir jeotermal sistemi bulunduÄŸu ve yüzeyi hızlı deÄŸiÅŸtiÄŸi için, birçok bilim adamı tarafından çok etkin bir yanardaÄŸ olarak kabul edilir.

Dünyadaki yanardağlar
Etna ( Sicilya, Ä°talya)
Hekla ( Ä°zlanda)
Kilauea (Havai, ABD)
Krakatoa (Rakata, Endonezya)
Mauna Loa (Havai, ABD)
Mauna Kea (Havai, ABD)
Mount Baker ( Washington, ABD)
Mount Erebus (Ross Island, Antarktika)
Mount Hood ( Oregon, ABD)
Mount Fuji (Honshu, Japonya)
Mount Rainier (Washington, ABD)
Mount Shasta (California, ABD)
Mount St. Helens (Washington, ABD)
Novarupta ( Alaska, ABD)
Popocatépetl (Meksiko, Meksika)
Surtsey (Surtsey adası, İzlanda)
Santorini (Santorini adası, Yunanistan)
Tambora (Sumbawa, Endonezya)
Teide (Tenerif, Kanarya Adaları, İspanya)
Vezüv ( Napoli Koyu, İtalya)
Evrendeki yanardaÄŸlar

Mars’taki yanardaÄŸlar:
Olympus Mons
Arsia Mons
Pavonis Mons
Ascraeus Mons
Jüpiter’in bir ayı olan Ä°o üzerinde birçok yanardaÄŸ keÅŸfedilmiÅŸtir. Bu yanardaÄŸların kükürt ya da büyük bir olasılıkla kükürtdioksit püskürttüklerine inanılır.

Neptün’ün bir ayı olan Triton’da da birçok yanardaÄŸa rastlanmıştır. Bu yanardaÄŸların sıvı azot, toz, ya da metan bileÅŸikleri püskürttüklerine inanılır.

Teoride yanardaÄŸlar OluÅŸum

Yeryuvarlağının iç kesimlerinin çoÄŸu gibi, magmanın hareketleri ve dinamikleri de fazla iyi anlaşılamamıştır. Ancak, bir püskürmenin, yanardağın altında bulunan katı bir tabakaya (dünyanın kabuÄŸuna) doÄŸru magmanın hareket ederek bir “magma odacığı”nı iÅŸgal etmesinin ardından geldiÄŸi bilinmektedir. Sonunda, odacıktaki magma yukarı doÄŸru itilir ve gezegenin yüzeyine lav olarak yayılır ya da yükselen magma civardaki yer ÅŸekillerinde bulunan suyu ısıtır ve patlamalı buhar çıkışlarına neden olur. Bu çıkışlar ya da magmadan kaçan gazlar, kaya, kül, volkanik cam ve/veya volkanik külün kuvvetli bir ÅŸekilde fırlatılmasına yol açar. Püskürmeler daima kuvvetli olsa da, akıntı veya büyük patlamalar ÅŸeklinde olabilirler.

Karada bulunan çoğu yanardağ yokedici plaka marjlarında oluşurlar, yani okyanus kabuğu, daha yoğun olduğu için kıta kabuğunun altına itilir. Hareketli bu plakaların arasındaki sürtünme okyanus kabuğunun erimesine neden olur ve düşen yoğunluk yeni oluşan magmanın yükselmesine yol açar. Magma yükseldikçe kıta kabuğundaki zayıf alanlardan geçer ve bir veya daha çok yanardağ olarak püskürür. Örneğin, St Helens Yanardağı, okyanus plakası olan Juan de Fuca Plakası ve kıta plakası olan Kuzey Amerika Plakası arasındaki marjdan içeride, karadadır.

Genellikle yanardağlar, zirvesinden büyük duman bulutları ve ateş çıkartan dağlar olarak hayal edilirler. Ne var ki, yanardağlar ender olarak duman ve ateş püskürtürler. Duman olarak düşünülen, su buharı ve çoklukla kükürt buharlarıyla karışmış çok büyük miktarlarda ince tozdur. Ateş gibi görünen ise püsküren maddelerin parlamasıdır. Parlamanın nedeni, yüksek sıcaklıktır ve bu parlama toz ve buhar bulutlarından yansır ve bu yansıma da ateşe benzer.

Bir yanardağın en şüpheli bölümü, genellikle kabaca dairesel olan ve içindeki menfez(ler)den (yarıklardan) gaz, lav ve püskürtü ÅŸeklinde magma çıkan krateridir. Bir kraterin boyutları büyük olabilir ve bazen derinliÄŸi de çok fazla olabilir. Bu tarzda çok büyük ÅŸekillere genellikle ‘kaldera’ denir. Bazı yanardaÄŸlar yalnızca kraterlerden oluÅŸurlar ve daÄŸları neredeyse hiç yoktur, fakat çoÄŸu kez krater, inanılmaz yüksekliklere ulaÅŸabilen dağın tepesindedir. Ana bir kraterle sonlanan yanardaÄŸlara genelde konik denir.

Yanardağ konileri genelde daha küçük boyutlarda, arada püskürmelerle havaya fırlatılan (püskürtü) kaya kütlelerinin de bulunduğu seyrek külden oluşmuş yapılardır. Yanardağın kraterinde içinden sürekli buhar çıkışı ve kül ve kaya püskürmesi olan birden fazla koni bulunabilir. Bazı yanardağlarda bu koniler dağın derinliklerindeki yarıklarda yer alabilir.

Püskürmeleri tahmin etmek
Bilim, henüz yanardağ püskürmelerinin tam olarak ne zaman meydana geleceğini tahmin edememektedir, ancak geçmişte püskürme olasılığını tahmin etmekte ilerlemeler kaydedilmiştir.

Tambora, Endonzeya.
Volkanbilimciler, püskürmeleri tahmin etmek için aşağıdaki belirtileri kullanırlar:

Sismisite

Yanardağlar uyanırlarken ve püskürmeye hazırlanırlarken her zaman sismik hareket (küçük depremler ve sarsıntılar) gösterirler. Bazı yanardağlar sürekli düşük düzeyde sismik faaliyet gösterirler ama bu faaliyetteki bir artış, patlamaya işaret edebilir. Ortaya çıkan depremlerin türleri, nerede başlayıp bittikleri de önemli sinyallerdir. Volkanik sismisite üç ana biçimde görülür: kısa dönemli depremler, uzun dönemli depremler ve dalgalı sarsıntı.

Kısa dönemli depremler fay depremleri gibidirler. Bunlar, magma yukarı doğru çıkarken gevrek kayanın kırılmasından ortaya çıkarlar. Bu kısa dönemli depremler magmanın yüzeye yakın bir yerde büyüdüğünü işaret eder.

Uzun dönemli depremlerin, bir yanardağın “tesisat sistemindeki” gaz basıncının artışına iÅŸaret ettiÄŸi düşünülür. Bu depremler, ev tesisatlarında bazen duyulan tangırtıları andırır. Bu salınımlar, yanardaÄŸ kubbesinin altındaki magma odacıkları düşünülürse, bir bölmedeki akustik titreÅŸimlere eÅŸdeÄŸerdir.

Dalgalı sarsıntı, yüzey altında sürekli bir magma hareketi olduğu zaman ortaya çıkar.

Sismik örüntüler, karmaşık ve yorumlanması zor olgulardır. Ancak, artan faaliyet, özellikle de uzun dönemler baskın olmaya başlayınca ve dalgalı sarsıntılar ortaya çıkınca korku yaratırlar.

Aralık 2000’de, Meksika’daki Ulusal Felaket Önleme Merkezi’ndeki bilimadamları, Meksika Kenti dışındaki Popocatépetl Yanardağı’nın püskürmesini iki gün öncesinden tahmin ettiler. Tahmin, Ä°sviçreli bir volkanbilimci olan M. Chouet tarafından yapılan ve uzun dönemli salınımların artışı üzerine sürdürülen araÅŸtırmalar sonucunda yapıldı. Hükümet 10 binlerce kiÅŸiyi ÅŸehirden uzaklaÅŸtırdı . 48 saat sonra, yanardaÄŸ püskürdü. Bu püskürme, Popocatépetl Yanardağı’nın bin yıl boyunca karşılaşılan en büyük püskürmesiydi.

Gaz Çıkışı
Magma yüzeye yaklaÅŸtıkça ve basıncı düştükçe gaz çıkışı olur. Bu süreç, bir gazlı içecek ÅŸiÅŸesinin kapağının açılmasıyla karbondioksit gazının çıkışını andırır. Volkanik gazların temel bileÅŸenlerinden biri kükürtdioksittir ve bu bileÅŸiÄŸin artan miktarları daha çok magmanın yüzeye yaklaÅŸtığını belirtir. ÖrneÄŸin, 13 Mayıs 1991’de, Filipinler’deki Pinatubo Yanardağı’ndan 500 ton kükürtdioksit çıkışı oldu. Ä°ki hafta sonra, 28 Mayıs’ta, kükürtdioksit çıkışları yaklaşık on kat artarak 5.000 tona eriÅŸti. Pinatubo Yanardağı, 12 Haziran 1991’de püskürdü. Birkaç kez, örneÄŸin Pinatubo Yanardağı püskürmesindne önce, kükürtdioksit çıkışlarında düşüş olduÄŸu gözlendi. ÇoÄŸu bilimadamı, gaz düzeylerindeki düşüşün nedeni olarak sertleÅŸen magmanın gaz geçiÅŸlerini tıkamasını görür. Bu olay, yanardağın tesisat sisteminde basınç artışına neden olur ve bu da patlamalı bir püskürmeye yol açabilir.

Yanardağların gaz çıkışları, asit yağmuru olgusuna doğal bir katkıdır.

Yer Şeklinin Bozulması

Yanardağın şişmesi, yüzeye yakın bir yerde magma biriktiğini gösterir. Etkin bir yanardağı gözlemleyen bilimadamları genellikle dağın eteklerindeki eğimi ölçer ve şişmedeki değişim oranını gözlerler. Artan bir şişme oranı, özellikle de kükürtdioksit çıkışlarında ve dalgalı sarsıntılarda bir artış varsa, kısa bir süre içinde gerçekleşebilecek bir püskürme ya da patlamayı işaret eder.

Filmler

Volkan, 1997 yılı yapımı bir ABD filmi. Yönetmeni Mick Jackson, oyuncular Tommy Lee Jones, Don Cheadle ve Anne Heche. Los Angeles’taki Labrea Zift Kuyularında bir yanardaÄŸ ortaya çıkınca, doÄŸal afetin kenti yok etmesini önlemek üzere, Acil Durum Ofisi’nin yöneticisi Mike Roark (Tommy Lee Jones), saÄŸ kolu Emmit Reese (Don Cheadle) ve deprembilimci Dr. Amy Barnes (Anne Heche) bu felakete karşı savaşır. Film, jeolojik gerçeklere dayanamamaktadır

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 12.04.2008 tarihinde Esesli tarafından, Dünya CoÄŸrafyası | Ä°catlar ve KeÅŸifler bölümünde paylaşılmıştır ve 1508 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Yanardağ (Volkan), Magmanın Yeryuvarlağının Yüzeyinden Dışarı Püskürerek Çıktığı Coğrafi Yer Şekilleridir orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...