Türkiye Cumhuriyeti Yargıtay Başkanlığı | Yargıtay Tarihçesi – Mahkemeler Kuruluş Kanunu – Yargıtay’ın Organizasyon Yapısı – Kuruluş Şeması..

Türkiye Cumhuriyeti Yargıtay Başkanlığı

Yargıtay Tarihçesi

6 Mart 1868 tarihinde “Divanı Ahkâmı Adliye” adıyla kurulan YARGITAY, 18.06.1879 tarihli Nizamı Mahkemeler Kuruluş Kanunu ile “Mahkemei Temyiz” adını almış, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetince Sivas’ta kurulan yüksek mahkemeye “Muvakkat Temyiz Heyeti” denilmiş, Sivas’taki bu mahkemenin kaldırılıp Eskişehir’e nakli ile “Temyiz Mahkemesi”, 20.04.1340 (1924) tarih ve 491 sayılı Teşkilatı Esasiye Kanununun adı 10.01.1945 gün ve 4695 sayılı Kanun ile “Anayasa” olurken, temyiz mahkemesinin adı da “YARGITAY” olmuştur.

Adli yargı mercilerince verilen karar ve hükümleri temyiz yolu ile inceleyen son merci olan Divanı Ahkâmı Adliye, Yargıtay’ın temelini oluşturur. Osmanlı döneminin yargı sürecinde, 19. Yüzyıla kadar yüksek mahkemeye rastlanmıyor. Adliye mahkemelerince verilen ve yasanın başka adli merciine bırakmadığı hükümleri son mercii olarak incelemekle görevli mahkeme ilk kez “Divanı Ahkâmı Adliye” adıyla “ 6 Mart 1868 Cuma günü Padişah Abdülaziz’in iradesi ile kurulmuştur.

Anılan irade ile Meclisi Valayı Ahkamı Adliye kaldırılarak, Şura’yı Devlet ve Ahkamı Adliye kurulmuş, böylece yargı ve yürütme birbirinden ayrılmıştır. Şura’yı Devlet’e hem kanun tasarılarını hazırlama hem de idari uyuşmazlıklara çözüm getirme görevi verilmiştir. Divanı Ahkâmı Adliye ise nizamı mahkemelerinin üst organı olup, yalnızca yargı görevi yapan bir kurumdur.

Divanı Ahkâmı Adliye’nin (Yargıtay) kuruluş amacı iradede şöyle açıklanmıştır:

“Kişilerin hakları ve güvenlikleri açısından çok önemli olan hukuk işlerinin mülki işlerden ve yürütme ile görevli hükümetten ayrı bir düzene kavuşturulması, adalete değer veren padişahın büyük arzusu olarak belirtilmiştir”.

İradede ayrıca kuruluş esasları da açıklanmıştır.

Buna göre;

“Divanı Ahkâmı Adliye” adı ile bağımsız bir kurul meydana getirilmesi,
Oluşturulan kurulun vezirlerden birinin başkanlığında toplanması,
Meclisi Valâ ile Divanı Ahkâmı Adliye’ye gereken hukuki esasların hemen konulması,
Meclisi Valâyı Ahkamı Adliyeye (Şurayı devlet) denileceği” hükme bağlanmıştır.
İradenin kaleme alınışından Meclisi Valânın görevleri içinden adli olanların çıkarılarak Divanı Ahkâmı Adliye’ye verildiği, Meclisi Valânın yapılanmasının değişmediği, adının değiştiği anlaşılmaktadır.

Padişah Abdülazizin iradesiyle kurulan Divanı Ahkâmı Adliye’nin yapısına ilişkin olarak (01.04.1868) Çarşamba günü nizamnamei esasi (EsasAna Tüzük) yürürlüğe girmiştir.

Yargıtay’ın kuruluş tarihi konusunda hukukçular farklı görüştedirler. Bir bölümü; padişah iradesinin açıklandığı 6 Mart 1868 tarihini kuruluş günü olarak kabul ederken, farklı görüşte olan hukukçular ise; Divanı Ahkâmı Adliye Nizamnamesi esasisinin yayınlanma tarihi olan 1 Nisan 1868 tarihini kuruluş günü kabul etmektedirler (Nejat Özoğuz, Temyiz Mahkemesi, 1944, s.2122). Yargıtay Başkanlarından Dr. Recai Seçkin’in görüşü; padişah iradesinin açıklandığı tarih olan 6 Mart 1868 günü kurulmuş olması yönünde olup, gerekçesinde ise, oluşumun başlangıcı hukuki olarak ona varlık veren işlemin yapılması ile başlayacağıdır. Nasıl işleyeceği, görev alanlarının belirlenmesi, görevlilerin atanmasının sonraki aşamalarda olduğu yönündedir.

Ayrıca Divanı Ahkamı Adliye’nin, Meclisi Valâyı Ahkamı Adliyenin yargıya ait alandaki işlerini görmek üzere kurulan bir mahkeme olması ile Meclisi Valânın yargı işleri arasında başka nizami mahkemelerin hükümlerinin incelenmesi de bulunmasına göre esas tüzüğün yayınlanmasından önce Divanı Ahkamı Adliye kurulmuş olup, kuruluşta Yargıtay niteliğinin varlığı kabul edilmiştir.

Divanı Ahkamı Adliye Nizamnamesi esasisinde Divanı Ahkamı Adliyenin kuruluş amacı kuruluşundaki iradeden daha geniş açıklanmıştır. Buna göre: Halkın haklarının güven altına alınması konusunda padişahın her zaman ve aralıksız gösterdiği çabalar sonucunda adalet işlerinin, yürütmeden ayrılarak yargılamanın güvenliğe ve bağımsızlığa kavuşturulması, padişah katında doğru ve uygun görülmüş bulunduğundan onun izni ile kanuni davalar için en büyük mahkeme olarak Divanı Ahkamı Adliye kurulmuştur.
Divanı Ahkâmı Adliyenin başına, kuruluşunda büyük emeği geçen Halep Valisi Ahmet Cevdet Paşa getirilmiştir. Padişah iradesinde “Divanı Ahkâmı Adliyenin kurulması açıklanmış, “kuruluş ve işleyiş hükümlerinin sonradan düzenleneceği” bildirilmiştir. Üyelerin üçte ikisi Müslümanlardan, geri kalan üçte biri ise azınlıklardan seçilmiştir.

Esas Nizamnameye (Ana tüzük) göre Divanı Ahkâmı Adliye, ceza ve hukuk daireleri olarak ikiye ayrılmış olup, her dairede bir başkan, başkan vekilleri ile en az beş ve en çok on üyeden oluşurdu. Önemli davalar ise Genel Kurulda görüşülürdü. Divanda üyelerle birlikte altı mümeyyiz görev yapar bir de başkatip bulunurdu. Divan başkanı, başkan vekilleri, üyeler ve mümeyyizler iradei şerriye (padişah iradesi) ile atanırlardı. Divanın üyeleri, şurayı devlet üyeleri ile eşit konumda olup, eşit haklara sahiptiler. Üyeler istifa etmedikçe ya da başka bir görev verilmedikçe veya yargılanmaları sonucu suçlu oldukları ortaya çıkmadıkça azledilemezlerdi.

Divanı Ahkâmı Adliye; şer’i, ruhani ve ticari mahkemelerin görev alanına giren davaların dışındaki hukuki ve cezai uyuşmazlıkları ya kanunen kendi yetkisinde ise bidayeten ya da diğer nizami mahkemelerde görülüp re’sen veya tarafların isteğiyle kendisine gönderilmesi durumunda istinafen çözümlerdi. Görülen davanın sonucu kişilerle hükümet arasındaki uyumazlığa değinmekte ise o davayı şurâyı devlete sevk ederdi.

Divanı Ahkâmı Adliye, gerek bidayet ve gerekse istinaf görevi yapan meclislerin verdiği hükümler önüne geldiğinde davanın sürecini izler, duruşma yöntemini ve kararı yasaya uygun bulmadığı taktirde ilamı gerekçesini belirterek bozar, tekrar hükmü veren mahkemeye veyahut uygun bulacağı bir başka mahkemeye gönderirdi.

Divanın duruşma ve hükümlerine, yürütme ile görevli kişilerden hiç kimse karışamaz ve etkileyemezdi. Yürütme ile görevli hükümet, yalnız işlerin yetkili ve görevli yerlere gönderilmesi için davaların ayırt edilmesi ile divan hüküm ve kararlarının yerine getirilmesi hususunda görevliydi.

Esas tüzük, divanın her dairesini hem ilk mahkeme; hem de üst mahkeme olarak görevlendirmiştir ve ceza davalarında temyiz incelemesinin nasıl olacağı yolunda hüküm koymamıştır. Son maddesinde yer alan davaların çeşitleri hukuk ve ceza dairelerinin yargılama usulleri ile kararlarını nasıl vereceğini gösteren hükümleri içeren düzenlemeler şurâyı devlet tarafından görüşülüp irâdei şeriyye (padişah iradesi) ile yürürlüğe girerdi.

Divanı Ahkâmı Adliye önüne gelen davalar, önce mümeyyizler tarafından incelenip gereken yasal hükümler uygulanarak ilgili dairede duruşmalı olarak görülür ve çözümlenirdi. Kural olarak açık cereyan eden duruşmalar, gerekli görüldüğünde gizli de yapılabilirdi. İdare, Divanı Ahkâmı Adliye’nin duruşma ve hükümlerine müdahale edemezdi, ancak işlerin havalesi ve divan hükümlerinin yerine getirilmesiyle görevliydi.

1285 (1868) tarihinde Divanı Ahkâmı Adliye başkanlığı bakanlığa dönüştürülmüş, zaten kabinenin üyesi bulunan Divanı Ahkâmı Adliye başkanı nazır (bakan) unvanını almıştır. Divanı Ahkâmı Adliye nazırlığı 1293 (1876)’dan itibaren Adliye Nezareti adını almış, Mahkemei Temyiz de 1296 (1879) yılında buraya bağlanmıştır. Divanı Ahkâmı Adliye Mahkemei Temyizinde birinci başkanlık kabul edilmiştir. Cevdet Paşa, iki yıl kadar gerek başkan ve gerekse bakan unvanıyla bu görevde bulunmuştur. Bu nedenle Ahmet Cevdet Paşa’yı Yargıtay’ın ilk Başkanı olarak kabul etmek gerekir. Mecelle’nin hazırlanmasıyla uğraştığından 1870 yılında bu görevi son bulmuştur.

Türkiye Cumhuriyeti Yargıtay Başkanlığı web sitesi

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 27.04.2010 tarihinde Hale tarafından, Yakın Dönem Türkiye Tarihi bölümünde paylaşılmıştır ve 1951 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 11 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti Yargıtay Başkanlığı | Yargıtay Tarihçesi - Mahkemeler Kuruluş Kanunu – Yargıtay’ın Organizasyon Yapısı - Kuruluş Şeması orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...