Türk Süsleme Sanatları – Tezyini Sanatı | Saz Yolu – Saz Ãœslubu, Osmanlı Sanatının Yaygın Bezeme Ãœslubu

Türk Süsleme Sanatları

Tezyini Sanatı

Saz Yolu – Åžah Kulu

Saz yolu ya da Saz Ãœslubu, Osmanlı sanatının yaygın bir bezeme üslubudur. Bu üslubu Kanuni döneminde eserler vermiÅŸ olan ressam Åžah Kulu baÅŸlatmıştır. Gerek çini, kalemiÅŸi, taÅŸ işçiliÄŸi gibi mimariye baÄŸlı bezemelerde, gerek kitap resmi, cilt, kumaÅŸ, halı sanatları ve diÄŸer küçük sanatlarda yaygın uygulama alanı bulmuÅŸ olan saz üslubu, 16. yüzyıl ortalarından 17. yüzyıl ortalarına deÄŸin geçerliliÄŸini korumuÅŸ, 18. yüzyılda da lâke işçiliÄŸinde yeniden yorumlanmıştır. Bu üslubun ana motifleri, kıvrık, sivri uçlu, hançer formundaki yapraklarla hatayî çeÅŸitlemeleridir. Özellikle sırt çizgisi kalın çekilmiÅŸ iri, kıvrık yaprak motifi 16. yüzyıl ilk çeyreÄŸi baÅŸlarında, 1520 yılında Ä°stanbul sarayının ehli hiref örgütüne girmiÅŸ olan ressam Åžah Kulu’nun yorumuyla yaratılmıştır.

Åžah Kulu 1514’de Yavuz Sultan Selim’in Tebriz’i iÅŸgalinden sonra, Tebriz’den Amasya’ya sürgün gönderilmiÅŸ BaÄŸdatlı bir ressamdır. Bir süre Asya’da kaldığı, daha sonra Ä°stanbul’a geldiÄŸi, Kanuni Sultan süleyman ile yakın iliÅŸki içerisinde çalıştığı Osmanlı belgeleri ve kaynak eserlerinden anlaşılır. Kaynaklar, Åžah Kulu’nun beÄŸenilmiÅŸ bir icadın sahibi olduÄŸunu, onun için Osmanlı Sarayında özel atölye kurulduÄŸunu, Sultanın ona çok büyük miktarda paralar, ödüller ve armaÄŸanlar verdiÄŸini, eski ve yeni ustaların başına getirdiÄŸini, zaman zaman gidip, onu çalışırken seyrettiÄŸini belirtirler. Sultanın meclislerine katıldığına, Penahî mahlasıyla ÅŸiir yazdığına ney çaldığına, çok yetenekli bir nakkaÅŸ olduÄŸuna ve zamansız öldüğüne de, 16. yüzyıl içerisinde kaleme alınmış bazı ÅŸuyara tezkirelerinde yer verilir. Osmanlı belgeleri de, sanatçının bayramlarda Kanuni’ye çeÅŸitli armaÄŸanlar sunduÄŸunu, karşılığında deÄŸerli inamlar aldığını ve 1556’da öldüğünü bildirirler. 1520 ile 1556 arasında otuzaltı yıl Osmanlı sarayı için çalışan ressam Åžah Kulu’nun Osmanlı sanatının klasik çağına azımsanmayacak katkılarda bulunduÄŸu söylenebilir, yine yeni bir üslubu baÅŸlatan müzehhip Karamemi’nin de hocası olmuÅŸtur.

Ressam Åžah Kulu’nun yarattığı yeni üslup, öncelikle mürekkep resimlerinde belirmiÅŸtir. Sanatçı, ustaca kullandığı fırçasıyla ancak büyüteçle seçilebilecek ayrıntılara sahip peri resimleri, yaprak, hatayî çeÅŸitlemeleri arasında ejderler, simurglar resmetmiÅŸtir. Osmanlı sanatında geleneksel tasvirlerden (minyatürlerden) ayrılan bu yeni resimler, kaynaklarda belirtilen sanatçının yeni icadı olmalıdır.

Bu resimle, boyanmamış kâğıtlara siyah mürekkep ve fırçayla çalışılmış, bazı kere yer yer sulandırılmış renklerle, altın veya gümüşle boyanmıştır. Yeni çalışma tekniÄŸi ve iÅŸlediÄŸi motifler Åžah Kulu’ndan sonra, pek çok nakkaÅŸ tarafından sevilerek yorumlanmıştır. Bu sanatçılar arasında imzasıyla tanınan en ünlüsü Velican’dır. Velican da, Åžah Kulu gibi Tebriz’den gelmedir. 16. yüzyılın ikinci yarısında, yaklaşık olarak 1580 ile 1600 yılları araında eserler vermiÅŸtir.

Saz üslübu 16. yy. 2. yarısı

Saz üslubundaki çalışmalarında perileri, hatayî, yaprak kümeleri arasında kuÅŸları iÅŸlemiÅŸ, kiÅŸisel yorumunda ressam Åžah Kulu kadar ayrıntıcılığa kaçmamıştır. Fırçasından çıkan peri resimleri oldukça sade, az bezenmiÅŸ ve göz, kaÅŸ biçimlendirmesiyle kendine özgüdür. Åžah Kulu ve Velican’ın dışında sanatçılara ait imzasız saz üslubundaki resimler, albümlerde toplanmış olarak veya tek yaprak halinde dünyanın birçok özel koleksiyonu ve müzelerinin yanısıra, Ä°stanbul Topkapı Sarayı Müzesi ile Ä°stanbul Ãœniversitesi Kütüphanelerinde korunmaktadır.
Saz üslubu, Osmanlı kitap sanatında resimden sonra, en görkemli örneklerini tezhip dalında vermiÅŸtir. 18. yüzyıl kaynak eserlerinde söz edildiÄŸi gibi, Osmanlı nakkaÅŸhanesinde tezhip ile saz iÅŸlemek ayrı bir yol ve ayrı bir koldur. 16. yüzyıl baÅŸlarından itibaren yetiÅŸen her sanatçının, ÅŸakirdliÄŸinden baÅŸlayarak, ustalığa eriÅŸinceye kadar geçirdiÄŸi çeÅŸitli eÄŸitim aÅŸamalarından birinin de, saz kolu olduÄŸu anlaşılır. Åžah Kulu’nun öğrencilerinden en deÄŸerlisi ve yeteneklisi Kara Memi’nin ve diÄŸerlerinin yaptıkları tezhipler arasında saz üslubunu yansısıra en güzel örnekler, albümlerde izlenir.

Özellikle III. Murad albümü olarak tanınan 1572 tarihli bir albümdeki sayfa kenarı çalışmaları saz üslubunun süsleme sanatında ulaştığı noktayı sergiler.

Saz üslubunun Kanuni döneminden lâke bir cilt kapağı üzerindeki görüntüsü de, oldukça yetkin bir fırçayı yansıtır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde olan bu örnekte, beyaz zemin üzeine altın ve kırmızıyla birbirini delen hatayi ve kıvrık yaprakların oluşturduğu sonsuz bir kompozisyon izlenir.

Saz üslubu, resimlerden sonra, Åžah Kulu’nun fırçasıyla önce çini kartonlarına atlamıştır.
1641’de inÅŸa edilen Topkapı sarayı Sünnet Odasının cephesinde yeniden kullanılmış olan yekpare fırınlanmış, firuzeli mavi-beyaz çini panolar, Åžah Kulu’nun resimleriyle karşılaÅŸtırıldığında, onun tasarımıyla gerçekleÅŸmiÅŸ gibi gözükürler. Yine, 1561 yılında Mimar Sinan tarafından tamamlanmış Eminönü Rüstem PaÅŸa Caminin ana mekânındaki duvar çinilerinin bazılarının tasarımı, saz üslûbundaki mürekkep resimleriyle paralellik gösterir.

16. yy. Rüstem PaÅŸa Camii çinilerinden Sinan’ın bazı camilerinde de, mimariye baÄŸlı bezemede saz üslubunun yetkin örnekleri sergilenmiÅŸtir. Kadırga Sokullu (1571). Edirne Selimiye (1575), Tophane Kılıç Ali PaÅŸa (1581) ve Ãœsküdar Toptaşı Atik valide Sultan (1583) camilerindeki, ahÅŸap, deri ve sıva gibi deÄŸiÅŸik malzemeye uygulanmış kalemiÅŸleri bunlardan sayılabilir. Bunlar arasında Kılıç Ali paÅŸa Camii ana mekânında, müezzin mahfilinin alt yüzünde izlenen deri üzerine yapılmış saz üslubundaki kalemiÅŸleri, özellikle belirtmeye deÄŸer ender örneklerdendir.

Saz üslubu bazı kemha kumaşların bezemesinde de yer almıştır. Motiflerin kabdanlarla ince ince işlendiği bu kumaşların en görkemli örnekleri, Topkapı sarayı Müzesinde korunan biri kısa kollu, diğer uzun kollu iki Sultan kaftanı için hazırlanmıştır. Ayrıca, Sarayın kumaş bölümünde korunan bir kolluk da, üslubun izlendiği ender bir örnektir.

Osmanlı Saray halıları grubu içerisinde toplanan halılarda da, saz üslubunun uygulandığını görüyoruz. Sine düğümü ile dokunan bu halıların en güzelleri yurt dışındaki müze ve koleksiyonlarda bulunur. Bunlar arasında 16. yüzyıl sonlarında dokunması olası bir halı, Paris Musée des arts Décoratifs’dedir. Halının lacivert zemini saz üslubunda iri yapraklar ve hatayîlerden oluÅŸan baklava formlarının belirli bir düzene göre ve sınırlandırılmadan tekrarıyla deÄŸerlendirilmiÅŸtir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde doÄŸmuÅŸ olan saz üslubu, kitap sanatında halkâr bezemelerde, fildiÅŸi işçiliÄŸinde, söğüt kalkanlar üzerine uygulanan bezemelerde, saray kilimleri grubuna giren birtakım kilimlerde ve taÅŸ işçiliÄŸinde de karakteristik örnekler vermiÅŸtir.

Åžahkulu imzalı 16. yy. (Washington’da)

18. yüzyılda Ali Üsküdarî gibi bazı lake ustaların eserlerinde yeniden yorumlanmış ve 19. yüzyıl içlerine değin, özellikle kıvrık yaprak motifiyle yaşayagelmiştir. Sürekliliği ve yaygınlığıyla tanınan bu üslup, en güzel örneklerini Kanuni Sultan Süleyman döneminde vermiştir.

Banu Mahir

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 13.12.2008 tarihinde Hale tarafından, Türk Kültürü ve El Sanatlarımız bölümünde paylaşılmıştır ve 1505 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Türk Süsleme Sanatları - Tezyini Sanatı | Saz Yolu - Saz Üslubu, Osmanlı Sanatının Yaygın Bezeme Üslubu orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...