Osmanlı Donanması Gemi Çeşitleri

OSMANLI DONANMASI GEMİ ÇEŞİTLERİ
TERSÂNE-İ ÂMİRE’DE İNŞA EDİLEN GEMİ ÇEŞİTLERİ VE KULLANILAN MUHTELİF GEMİLER

KÜREKLİ GEMİLER

Çekdiri nevi’nden olan bu gemileri iki kısımda incelemek mümkündür.

I. Büyük Donanma Gemileri
2. İnce Donanma Gemileri ve Kayıklar.

1. BÜYÜK DONANMA GEMİLERİ

a) Firkate : 10-17 oturaklı olan firkatelerin her küreğini iki-üç kişi çekerdi. Firkateler, aynı zamanda ince donanma sınıfından oldukları için nehirlerde de kullanılmakta, süratli hareket ettiklerinden haber getirip-götürmekteydiler.Muharebe zamanlarında firkatelere 80 hatta 100 levend konulmaktaydı.

b- Pergende : Kürekle yürüyen ve yelkeni yardımcı olarak kullanan çekdiri nevi’nden 18-19 oturaklı, 33-40 zira uzunluğunda bir harp gemisi idi. XVI.yüzyılda firkate ile aynı kabul edilmekteydi.

c) Kalyata: 42-48 zirâ uzunluğunda, 19-24 oturaklı çekdiri nevinden bir gemi olan kalyata Tuna donanmasında da mevcut idi. Bilhassa takip hizmetinde kullanılan kalyataların başlarında topu ve harp zamanlarında 220 kadar cenkçisi bulunurdu. 893 (1498) senesinde bir kalyatada, bir baş topu, 2 darbzen ve 4 prangı vardı. Zilka’de 1109 ( II Mayıs 1698) tarihli tezkireye göre bir kalyataya 255 yuvarlak veriliyordu.XVI. yüzyılda bir kalyatada iki topçu neferi bulunuyordu.

d) Kadırga: Kuruluş devrinden XVII.yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı Donanmasındaki harp gemileri içinde ençok kullanılan ve vurucu gücü teşkil edeni kadırgalar idi. Bir Osmanlı kadırgasının iki bodoslaması arası 55-56 zira, ambar ağzı 22 karış, kıç yüksekliği 18 karış, baş yüksekliği 11 karış, kuşak yüksekliği 6 karış bir parmak idi.Kadırgalar gayet uzun ve ensiz, kısmen su seviyesinde denecek kadar alçak ve hareketleri pek seri idi.25 oturaklı olup her küreğini 4-5 kürekçi çekerdi. 35 gemici, 196 kürekçi ve 100 savaşçısı vardı. Baş tarafında üç tane olmak üzere 13 topu bulunurdu.

e) Baştarda: 26-36 oturaklı, her küreğinde 5-7 kürekçi bulunan ve kadırgaların büyük tiplerinden olan baştardalar, mavnadan daha uzun, fakat daha alçak ve küçük idiler. Büyüklükleri itibariyle orta baştarda, Paşa baştardası ve Hünkar baştardası olarak üçe ayrılırlardı.

Kaptan Paşa baştardası 36 oturaklı olup, 500 kürekçi, 216 savaşçı ve gemicilerle birlikte 800 mevcutlu idi. Baş tarafında üç ağır ve yanlarda hafif topları bulunurdu. Kalyonların ehemmiyet kazanmasından sonra Kaptan Paşalar harp sırasında “baş kapudâne” denen kalyona binerlerdi.

aa)Orta Baştarda: 57 zira uzunluğunda ve 26 oturaklı olan orta baştardalar, XVII. yüzyılda Kapudan Paşa Yedeği, Tersâne-i Âmire Kethudası ve Tersâne-i Âmire Eminine ait idi.

ab)Paşa baştardası:Kapudan Paşa’nın bindiği baştardanın uzunluğu 70-72 arşın olup, oturak sayısı 36, kürek sayısı 72 idi. Her küreğini yedişer kürekçi çekiyordu.Kürekçiler arasında her mankada üçer cenkçi bulunurdu.Paşa baştardasının mürettebatı 500 kürekçi, 216 cenkçi ile gemici, topçu ve diğerleri 800’e ulaşıyordu.Bunların içinde denizcilikte mahareti olan kıdemli bir reis baştardaya kumanda ederdi

ac)Baştarda-i Hümâyûn:Hünkar gemisi de denilen Baştarda-i Hümâyûn, Padişahlar tarafından inşa ettirilmekte, diğer gemilere nispetle süslü, tekne, direk, kürek ve yelkenleri yeşile boyalı ve sancağının yeşil olması hasebiyle ” yeşil kadırga” olarak da bilinmekteydi. Bunlar da üç fenerli ve karpuz kıçlı idiler.İlk defa Kanuni Sultan Süleyman tarafından Has Bahçe’de kurulan Tersane’de yeşil baştarda inşa edilmiş, II.Selim ve 994(1586) senesinde III.Murad, kapudân-ı deryası olan Kılıç Ali Paşa’ya aynı yerde bir baştarda-i hümâyûn inşa ettirmişlerdi. Daha sonraları III. Mehmed ve IV. Mehmed’in de birer baştarda yaptırdıkları bilinmektedir.

f) Mavna: XV.asırdan itibaren Osmanlı Donanmasında kullanıldığını gördüğümüz mavna, baştardadan daha geniş ve yüksek, 26 oturaklı, ekseriya iki , bazen üç direkli ve iki katlı olarak inşa edilen çekdiri nevi’nden bir harp gemisi idi.Uzunluğu 65 zira, kıç yüksekliği 20 karış, baş yüksekliği12,5 karış, kuşak yüksekliği 7,5 karış idi.52 küreğin her birini 7 kişi çekmekte idi.Bütün mevcudu 600 kadar olurdu. 364 kürekçisi, 24 topu bulunurdu. Bir veya iki Lâtin yelken kaldırırdı.

2.İNCE DONANMA GEMİLERİ VE KAYIKLAR

a)Karamürsel: Osmanlıların ilk çekdirisi olan Karamürsel gemisi daha, sonraları nakliyede kullanılan bir buçuk direkli, sivri üçgen yelkenli, güvertesiz küçük teknelerden ibaretti. Değişik şekillerde büyük tipleri de yapılmıştı. İstanbul ve Marmara sahilleri arasında işleyen bu kayık hem kürek hem yelkenle giderdi.

b-Şayka: Altı düz ve enli. 20-50 savaşçı taşır.Bilhassa Özi, Dinyeper ve Tuna nehirleriyle Karadeniz’de Osmanlılar ve Kazaklar tarafından kullanılmış bir çeşit harp gemisidir. Üç topu bulunan şaykaların uzunlukları 17-33 zirâ arasında değişiyordu.
c)İşkampoye: Tuna’daki ince donanmadan olan ve haberci gemisi olarak da kullanılan işkampoye, kürekli gemilerdendi. Gemilerde asker nakledilen ve ağır işlerde kullanılan, kürek ve yelkenle işleyen en büyük filikalara da işkampoye deniliyordu. 1108(1696-7) senesinde bir işkampoyenin mevcudu 74 kişi idi.1109 (1697-8)’da ise, sadece kürekçi olarak 35 kişi bulunuyordu.

d)Üstüaçık: Tuna donanmasından olan ve nakliyede kullanılan üstüaçıklarda bir dümenci ve 8 kürekçi bulunuyordu.1102(1691)’de Tuna nehrinden deve, katır ve ağırlık nakli için 40 üstüaçık temin edilmişti. 1109-10(1697-98)’da ise, Tuna’daki çeşitli iskelelerde 100 kadar üstüaçık ve bunlarda 900 kürekçi ve dümenci bulunuyordu.

e)Aktarma: Nehir gemilerinden olan ve tuna’da muhâfaza hizmetinde kullanılan aktarma, gerektiği zaman donanmaya refakat ederdi. düşmandan zabtolunan ve ganimet olarak yedekte getirilen gemilere de aktarma denilirdi.

f)Celiyye: Deniz ve nehirlerdeki nakliye gemilerindendi. Kızıldeniz’de hayvanların taşınmasında kullanılıyordu.

h)Kancabaş: Kancaya benzediği için bu adı alan kancabaş, nehirlere girebilen ve hafif filodan sayılan teknelerdendir.XVIII. yüzyılın başlarında sığ yerlerde zahire, asker, mühimmat ve cephane taşımak için kullanılıyorlardı.

ı)Palaşkerme: Hafif yelkenli bir filika idi. XVII. yüzyılda Tersâne-i Âmire’de devlete ait palaşkermelerin inşa ve yapılıyordu.

i)At Gemileri: Hayvanların düşmemesi için baş ve kıç taraflarında çıtalı rampaları olan ve nakliyede kullanılan at gemileri, bilhassa Üsküdar-İstanbul ile Lapseki-Çardak-Gelibolu arasında atları ve her türlü teçhizatıyla orduları naklediyorlardı.

j)Taş Gemileri: XVI. VE XVII. yüzyıllarda Tersâne-i Âmire’ye ve diğer büyük inşaatlarda kereste ve taş naklinde kullanılmak üzere inşa edilen taş gemilerinde azablar mürettebat olarak bulunmakta, mîrî esirler de hizmet etmekteydiler.

k)Top Gemileri:Bu gemiler, at ve taş gemileri gibi nakliyede kullanılıyordu.893(1488) senesinde Osmanlı donanmasında 10 top gemisi vardı. XVI. ve XVII. yüzyıllarda Tersâne-i Âmire’de top gemileri inşa ve tamir edilmişti.

l)Borazan Gemileri: Üç ambarlı olan borazan gemileri, Tuna’da zahire ve odun naklinde kullanılıyordu.

m)Geç Gemisi ve Kayığı: XVII. yüzyılda inşa ve tamirleri Tersâne-i Âmire’de yapılan, arka direği ön direğinden küçük ve dümen çarkının önünde bulunan ve nakliyede kullanılan iki direkli gemi idi.

n)Tonbaz: Yelkeni, ikişer demiri ve kürekleri bulunan tonbaz, güvertesiz ve altı düz, derelerde kullanılan kayık olarak da tarif edilmiştir. 1048(1638)’de Karadeniz’de Kazaklara karşı savaşan Tersâne-i Âmire Kethüdası Piyâle’nin emrinde 20 tonbaz vardı.

o)Melekse: Küçük yelkenli gemilerdendi. Evliya Çelebi, bu gemilerin Çoruh nehri kenarındaki kısa kavak ağaçlarından üç parça ile yapıldığını, etrafına kalın kamış ve hasırların örüldüğünü ve Karadeniz’in fırtınalarına gâyet dayanıklı olduğunu belirterek, başı-kıçı belli olmayan bu teknelerin 100 adam aldığını yazmaktadır.

ö)At Kayığı:Timarlı sipahinin nakli için Çardak ve Gelibolu arasında kullanılan küçük mavna.Dört küreklidir.Üsküdar-İstanbul arasında ve Tuna nehrinde kullanılan at kayıkları da, at gemileri gibi aynı hizmeti görüyorlardı.Nitekim, 1102(1691)’de Tuna’da inşa olunacak 50 at kayığı için, parası Tuna Kapudanı tarafından ödenecek kerestelerin yollanması husûsunda Eflak Voyvodası’na emir gönderilmişti.

p)Ateş Kayığı:Yangın olduğu zaman tulumbacıların yangın tulumbalarını İstanbul’dan Üsküdar’a karşılıklı nakletmek için kullanılan üç veya dört çifte kayıklara ateş kayığı deniliyor ve içinde dört kayıkçı bulunuyordu. Ateş kayıkları Haliç’in Çardak iskelesinde dururlardı.

r)Menzil Kayığı: Haberleşmede kullanılan bir kayık idi.

s)Dolap Kayığı: XVII.asrın başında Rodos limanının temizlenmesinde kullanıldığını tespit ettiğimiz dolap kayıklarında sütün ve seren bulunduğundan başka bir bilgiye sahip değiliz.

ş)Funda Kayığı: Bir geminin teknesi ilk yapıldığında, kurutmak için yakılan fundaları Boğaz’da karşıdan karşıya taşıyan kayıklar idi.

t)Sandal: Bir gemide bulunan ve 7-12 arasında kürekleri olan kayıktır. Kalyon, kalyata ve kancabaş gibi gemilerin sandallarının Tersâne-i Âmire’de inşa edildiği görülmektedir.

u)Filuka: Ekseriyetle harp gemilerinde bulunan, kürek veya yelkenle yürütülen güvertesiz kayıklara filuka denilirdi. 1030-31(1621-22) tarihli bir kayıkta Karadeniz filukalarında 9 kürekçi olduğu tespit edilmektedir.

ü)Uçurma: Süratli bir kayık olup hafif donanmaya dahildi.

v)Varna Beş Çiftesi: Hafif donanmadan beş çifte kürekli süratli kayık.

y)Çifte Kayığı: Bir çeşit nehir kayığı.

z)Brolik: Sığ yerlere girebilen hafif donanma gemisi. İçinde yedi savaşçı levent bulunurdu.

* )Çamlıca:Tuna’da işleyen nakliye gemilerinden.

*)Kütük: Sığ sularda ve çıkarma işlerinde kullanılır, altı düzce, döşemeli, başı kalkık ve içeriye bükülmüş gemi.Bugünkü mavnalara benzer. Çeşitli nakliye işlerinde kullanılır. Tek kürekli ve yelkenlidir.

* )Şahtur:Hafif donanma gemilerindendi ve Fırat nehrinde eşya nakli içinde kullanılırdı.

* )Çekelve: İki direkli ve boyu on metre civarında olup büyük yük gemilerindendi.

* )Kırlangıç: Hafif donanmanın haberleşme ve karakol hizmetlerini gören ve yüz kişilik mürettebatı olan gemidir. Ayrıca tüccar kırlangıçları da olurdu.

*)Gırab:Uzun, başı sivri ve keskin bir ağır donanma gemisi.Güvertesi altında kürek çekilirdi. Savaş gıyaplarının küpeşteleri gayet yüksek olurdu.

YELKENLİ GEMİLER

1. Kalyon

Üç direkli yelkenli harp gemileri olan kalyonlar, XV. asrın sonlarından XVII. asrın ortalarına kadar daha çok nakliyede az sayıda da harp gemisi olarak kullanılmışlar, nihâyet Girit seferinin başladığı sıralarda ise tekâmül etmiş harp gemisi olarak donanmaya katılmışlardır. Uzunlukları 43-64 zirâ arasında değişen kalyonlardan iki ve üç ambarlı olanların iki ambarlılarında 58-80, üç ambarlılarında 80-112 top bulunmaktaydı. Bizde ilk olarak İkinci Bayezid devrinde yapılmış olan kalyona “GÖKE” deniyordu ve 2 bin mevcutlu idi. Fakat gerek kalyon, gerek barçaların rüzgârsız havada yürütülmeleri imkânsız olurdu.

GÖKE, BARÇA, BURTON, KARAKA, KARAVELE, FIRKATEYN, KAPAK ve ÜÇ AMBARLI denen gemilerin hepsi kalyon çeşidindendir.

2. Burtun

XVII. asrın ortalarına doğru Osmanlı donanmasında kullanılmaya başlayan burtun bir kalyon çeşidi idi. Kâtip Çelebi, kendi döneminde kalyon olarak burtuların bulunduğunu zikreder.Burtunlar sefer sırasında bilhassa erzak ve asker naklinde kullanılıyorlardı.1060(1650) senesinde ise, Amasra’da 40-50 top çeken iki burtun kalyonu inşa edilmişti.

3.Barça

Barça, kalyon nevi’nden, altları düz, iki üç direkli nakliye ve harp gemilerinde idi. XV-XVIII. asırlar arasında kullanıldığını gördüğümüz barçaların 893(1488)’de 4 şayka topu, 12 baş topu, 12 büyük darbzen, 20 küçük darbzen ve 35 prangı olmak üzere 83 topu bulunuyordu.933-34 (1527-28)’de Tersâne-i Âmire’de sekiz barça tamir edilmişti.

4.Ağribar

Ağribar, harp gemisi olmaktan çok nakliye gemisi idi. Ancak, XV. asırda bir ağribarda bulunan toplar, onun en azından o dönemde bir harp gemisi olarak kullanıldığını göstermektedir. Nitekim , 893 (1488)’de bir ağribarda 3 şayka topu, 6 baş topu, 4 büyük darbzen ve 16 prangı olmak üzere 45 top bulunuyordu.

5.Ateş Gemisi

Düşman gemilerini yakmak için, içi yakıcı ve patlayıcı maddelerle dolu olan ve çabuk alev alan ateş gemisi, çok eski devirlerden itibaren kullanılmaya başlanmıştı. Ateş gemileri, içlerinde mürettebatı olduğu halde hedefe doğru yelken açarak giderken, aynı zamanda içindeki tayfalar da sürati arttırmak maksadıyla kürek çekerlerdi.Hızlı hedefe yaklaşıldığında ise, mürettebat sandallara biner ve gemiyi ateşe vererek uzaklaşırlardı. Ateş gemileri yelken ile de hareket ettikleri için içinde kimse olmadan da rüzgar kuvvetiyle düşman gemileri üzerine sürebilirlerdi.Ateş gemilerini yelkenleri sebebiyle kalyon sınıfından saymak mümkündür.

6.Şolope

İki direğinde sübye denen iki küçük düz yelken bulunan ambarsız bir gemi idi. Haberleşme için kullanılır, içinde 62 kişi bulunurdu. 12 topu vardı.

7.Brik

Her iki direği kabasorta denen dört köşe yelkenli idi. Zamanın en süratli harp gemisi olup ambarsızdı ve 70 mürettebatı vardı. Lumbarlı olan küpeştelerinde 8 kadar top bulunurdu.

8.Uskuna

Birinci direğinde kabasorta ve ikincisinde sübye denen düz yelken bulunurdu. 16 kadar topu ve 90 mürettebatı vardı.

9.Şehtiye

Büyükleri üç, küçükleri iki direkli olup 200 kadar mürettebatı bulunurdu. Şitye de denirdi.

10.Korvet

Üç direkli büyük harp gemilerinden olup yalnız güvertesinde 20-30 topu bulunurdu. 19. asır başlarında, gemi mürettebatı 174 kişi idi.

11.Fırkateyn

Üç direkli harp gemisidir. Hem güvertesinde hem de ambarında top bulunurdu. Çeşitli büyüklüklerde olanı vardır. 30-70 topu bulunurdu. Süratli hareket ederdi.

12. Kapak veya Kaypak

İki ambarlı harp gemilerinden olup güvertesinde ve her bordasında iki sıra topu vardı. 80-110 topu bulunurdu. 800-1000 mürettebat ve savaşçı taşırdı.

13.Üç Ambarlı

Kalyon sınıfının en büyüklerindendir. 17. asır sonlarında yapılmaya başlandı. 110-120 topu ve 800-1000 arasında mürettebatı vardı.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 30.12.2007 tarihinde Sema tarafından, Büyük Osmanlı İmparatorluğu bölümünde paylaşılmıştır ve 7901 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Osmanlı Donanması Gemi Çeşitleri orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...