Osmanlı Devri Halıları [1.Bölüm]

Osmanlı Devri Halıları

BeyÅŸehir EÅŸrefoÄŸlu Camii’nden Proto Holbein halı, 15. yy. Konya Mevlâna Müzesi

Hayvan halılarının çeÅŸitli yerlerde meydana çıkarılması ve bunların Avrupalı ressamların tablo ve fresklerindeki halı tasvirlerine dayanarak, XIV. yüzyıl başından XV. yüzyıl sonu’na kadar 200 yıl içinde tarihlendirilmesi ile deÄŸerlendirme yolunu ilk defa Kurt Erdmann açmıştır.

Bu devirde geometrik dolgulu bölümler gösteren halıların da yapılmakta olduÄŸu, yine tablolardaki halı tasvirlerinden anlaşılmaktadır. Bunlarda zemin karelere bölünmüş ve her karenin içi geometrik motiflerle dolgulanmıştır. Bunlar daha sonra Holbein adı ile tanınan halıların ilk basamakları olarak kabul edilebilir. 1451 ve 1460 tarihli üç Ä°talyan resminde tasvir edilen bu tip halıların üçü de kufi bordürlü olup, Berlin’de Rafellino del Garbo’nun son harpte yanmış olan tablosunda (15. yüzyıl sonu) kufi bordur örgü motifi haline gelmiÅŸtir. Buna benzer kufi bordürle diÄŸer bir halı Floransalı ressam Lorenzo di Credi ‘nin, Pistoia artarında (1478-1485) görülmektedir.

Hayvan figürlü halılar yanında, tablolarda görülen az sayıda geometrik motifi halılar, 15. yüzyıl ortalarında hayvan halılarının yerini almaya baÅŸlar ve yüzyıl sonunda hayvan halılarının hemen tamamen kaybolmasıyla geometrik motifli halılar hâkim olur. Bu halıların ilk örnekleri 14. yüzyıl baÅŸlarında Floransa ve Assisi ressamları tarafından tasvir edilmiÅŸtir. Assisi’ de 14. yüzyıl başında Giotto ekolü, bir freskte böyle geometrik örnekli bir halı görülür. Floransa’da S. M. Novella’da bir freskde ve Pratoda S. Spirito’ da diÄŸer örnekler vardır. Fustatta bulunan halı parçaları arasında da benzer örnekler görülür.

15. yüzyıl ortasından baÅŸlayarak bu halılarda geometrik ve aslı anlaşılmayacak derece’de üsluplanarak geometrik ÅŸekle uydurulmuÅŸ bitki motifi kompozisyonlar hâkim olmaya baÅŸlar, ilk defa Piero deha Francesca’ nın Rimini de, San Francesco’da 1451 tarihli freskinden az sonra Mantegnanın, Verona San Zeno Kilisesi’nde 1459 tarihli Meryem ve Çocuk Isa tablosunda böyle halılar resmedilmiÅŸtir.

Fustat’tan parça halı. 14. yy. sonu, Stockholm, Nationalmuseum.

Riefstahl tarafından 30 Mayıs 1932’de BeyÅŸehir EÅŸrefoÄŸlu Camii’nde bir parçası keÅŸfolunan halı, sonraları Holbein’in adı ile tanı’nan halı tiplerinin öncüsü olarak kabul edilebilir. Buradan Konya, Mevlana Müzesi’ne getirilen halıda koyu mavi zemin büyük karelere bölünmüş, ortalarına etrafı bir sarı, bir mavi ÅŸeritle çevrilmiÅŸ kırmızı renkte baklavaya yakın iri sekizgen madalyonlar yerleÅŸtirilmiÅŸtir. Karelerin köşelerini kesen çeyrek baklavaların birleÅŸmesinden meydana gelen köşe dolgusu halindeki parçalı baklavalar da kırmızı renktedir. Baklavayı andıran büyük sekizgenlerin ortasında sarı bir rozetten dört tarafa çıkan saplar üzerinde üsluplanmış birer lotus vardır. GeniÅŸ bordürde koyu mavi üzerine açık mavi olarak kufiden geliÅŸen köşeli süslemeler meandrı andıran ÅŸekilde karşılıklı kare bölümler halinde sıralanmıştır. Dar bordürlerde kırmızı zemin üzerine mor renkli çiçek motifleri iki yandan ÅŸematik sarı yaprakçıklarla kavranıp bir aÅŸağı bir yukarı dönük stilize motifler halinde sıralanmıştır. Zemin ve bordürler açık kahverengi üzerine sarı kırık ‘S’ lerden ibaret bir ÅŸeritle sınırlanmıştır. Sonradan Holbein halıları adı altında toplanan halıların öncüsü olarak 15. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen parça halindeki halı, aslında 5 metreye varan uzunlukta büyük bir halıdan kalmıştır. 1969 yazında müzenin deposunda bulduÄŸumuz diÄŸer üç parça ile Riefstahl’ ın getirdiÄŸi dört büyük kareden ibaret zemin 10 kareye tamamlanarak dört parça halinde kanaviçe üzerine bir araya dikilmiÅŸtir.

Kaydırılmış eksenler üzerinde sıralanmış sekizgen, altıgen ve baklava örnekli halılar Fustat ‘ta bulunan parçalar arasında da ele geçirilmiÅŸtir. Ä°sveç Müzelerinde bulunan bu parçalardan Göteborg Röhss Müzesi’nde bulunan parçanın geniÅŸ bordürü, BeyÅŸehir halısının bordürünü aynen tekrarlamaktadır.

Küçük Örnekli I. Tip Holbein Halıları

15. yüzyıl ortasından baÅŸlayarak deÄŸiÅŸik eksenler üzerinde sıralanmış sekizgen ve baklava kompozisyonlu halılar, Avrupa resminde gittikçe artarak resmedilmiÅŸtir. Bu çeÅŸit halılar yanlış olarak Alman ressam Hans Holbein adı’na baÄŸlanmaktadır. Fakat bunlar daha Genç Holbein’ in doÄŸumundan çok önce Ä°talyan ressamları tarafından resmedilmiÅŸtir. 15. yüzyıl’dan 16. yüzyıla, yani klasik devre geçiÅŸi hazır’layan bu halı grubu, dört tip içinde geliÅŸmiÅŸ olup, Holbein bunlardan sadece iki tipi resmetmiÅŸ, bir tipini ise hiç resmetmemiÅŸtir. Birinci tip veya küçük örnekli Holbein halılarında zemin küçük karelere bölünmüş, ortası sekizgenle doldurulmuÅŸ kareler ve her karenin köşelerindeki çeyrek baklavaların birleÅŸmesinden meydana gelen baklavalar, örneÄŸin asıl semasıdır ve BeyÅŸehir halısının geometrik kompozisyonunu küçük karelere bölünmüş halde tekrarlar.

I. Holbein tipi halı, 16. yy. başları, TİEM.
Sekizgenlerin konturları düğümlü ÅŸeritlerden geliÅŸmiÅŸ olup, ortalarında sekizli yıldız dolgusu ile küçük bir sekizgen vardır. Dört kollu palmetler den dolgular, ara’arında çok stilize ÅŸematik lotuslarla baklavaları meydana getirir. Böylece deÄŸiÅŸik eksenler üzerinde bir sıra baklava, bir sıra sekizgen ortaya çıkar. Ayrıca, örnekler dört taraftan yıldız dolgulu birer küçük sekizgen rozetle çevre’lenmiÅŸtir. (Çizim 23, 24) Bu tip halılarda zemin rengi mavi ve kırmızı olup, yeÅŸil az görülür.

Berlin islam Sanatı Müzesi’nde bulunan 1.59 x 0.89 m. boyutlu orijinal bir halı, örgü motifi halini almış kufi bordur ile karakteristik bir örnektir. Düsseldorf’ daki koleksiyondan gelen bu halıyı, Erdmann, 15. yüzyıla koymaktadır. DiÄŸerleri hep 16. yüzyıldandır. Ä°stanbul T.Ä°.E.M.’ de biri kufi bordürlü olarak bu tipten iki parça halı vardır. Ortalama 200 yıl kadar devam eden bu çeÅŸit halılar 16. yüzyıldan sonra azalarak, 17. yüzyıl’da kaybolmuÅŸtur. Hans Holbein’in 1532’de Londra’da yaptığı portrede böyle bir halı resmedilmiÅŸtir.

1604 tarihli, ressamı bilinmeyen “The Somerset House Conference” tablosunda uzun masanın üstünü örten I. Holbein tipi halı, Londra National Portrait Gallery.
Londra National Gallery’de bilinmeyen bir ressamın eseri olan 1604 tarihli “The Somer’set House Conference” tablosunda uzun masanın üstünü örten bu tip bir halı son örnek’lerden olmakla beraber, kufi bordürü ile çok canlı resmedilmiÅŸtir.

Mc Mullan koleksiyonundan New York Metropolitan müzesine alınan halı kufiden bozma bordürlü, kırmızı zemin üzerine mavi baklavalar ve beyaz sekizgenlerle 17. yüzyıl sonundan çok nadir bir örnektir.

Holbein I halılarının çok nadir ve benzeri bilinmeyen diÄŸer bir yıpranmış örneÄŸi son yıl’larda Londra Keir koleksiyonuna kazandırılmıştır. (1.62 x 1.28 m) Koyu mavi zemin üzerine beyaz ve açık mavi olarak zemin renkleri alternatif deÄŸiÅŸen sekizgenler karşılıklı olarak açılmış iki stilize lotustan meydana gelen baklavalar ve aralarında beyaz zemine sekiz uçlu yıldız rozetlerden ibaret motifler aralarında hiçbir baÄŸlantı olmadan sıralanmıştır. Daha çok kilim etkisi bırakan bu halı 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıl başına tarihlendirilebilir.

Piero della Francesca’ nın Rimini San Francesco Kilisesi’ndeki 1451 tarihli duvar resminde Rimini prensinin Aziz Burgundlu Sigusmund önünde üzerinde diz çöktüğü halı, bu tipin Avrupa tablolarında görülen ilk örneÄŸidir.

Bundan önceki tarihte istanbul T.K.S. Hz. 2153 numaralı albümde Herat ekolünden bir minyatürde ( ca 1429 / 30 ) de kufi bordürlü böyle bir halı tasviri vardır.

Rimini San Francesco Kilisesi’nde 1451 tarihli duvar resminden sonra, diÄŸer birçok italyan resminde bu küçük örnekli Holbein halıları resmedilmiÅŸ, Ä°spanya ve Kuzey Avrupa resminde de 1550’lere kadar devam etmiÅŸtir. Mentegna’nin 1459’da Verona San Zeno Kili sesi altar resmi, Floransa San Minicato’ da Baldovinetti’ nin 1460 tarihli tepÅŸir tablosu, Lorenzo Credi’ nin Pistoia Katedrali’ndeki 1480 tarihli resmi, Venedik Accademia da Carpaccio ‘nun 1495 tarihli Azize Ursula serisi ve 16. yüzyıl başında 1505’te Pinturicchio’nun Siena’ daki freskleri bu tip halıların tasvir edildiÄŸi diÄŸer resimlerdir.

I. Holbein tipi halının detayı
Bunlardan anlaşıldığına göre, bu halıların kufi ve örgülü kufi bordürlerinde kronolojik bir geliÅŸme olmuÅŸtur. Hans Holbein’in Berlin Staatliche Museen’de bulunan “Tüccar Georg Gisze” tablosunda masayı örten halının örgü’lü kufi bordürü Rafaellino del Garbo’ nun Berlin Müzesi’nde son harpte yanan 15. yüzyıl sonunda “Meryem ve Çocuk Ä°sa” tablosunda tahtın altına serilen halının örgülü kufi bordürü, bu geliÅŸmenin karakteristik basamakları ve örnekleridir. (Levha 53) Prado müzesinde Van Orley’ in kutsal aile tablosundaki halıda da kufi bordur geliÅŸmesinin bir örneÄŸi görülür. Bordürlerde olduÄŸu gibi, zemin örneÄŸinde renk ve desen bakımından ilgi çekici nüanslar, bu halıların baÅŸarısını ve zenginliÄŸini artırmaktadır. Bu durumda küçük örnekli veya birinci tip Holbein halılarının Anadolu’daki UÅŸak bölgesi tezgâhlarından çok sayı da Batı Avrupa ülkelerine ihraç edildiÄŸi, çok tutulup sevildiÄŸi ve taklitlerinin yapıldığı açıkça belli olmaktadır.

16. yüzyıl başından diÄŸer bir örnek TÄ°EM’ de bulunan bir parça halı olup burada örgülü kufi bordur bir zencerek biçiminde geliÅŸmiÅŸtir. Köşelerde çok baÅŸarılı olan kufi bordur rozetlerle zenginleÅŸtirilerek dekoratif bir ifade kazanmıştır.

DivriÄŸi Ulu Camii’nden gelen bu tip halıda ise örgülü sekizgenlerin ara dolgusunun rozetlerle sıralanması görülür.

TÄ°EM’ de bulunan küçük boyda harap bir halıda zemin örgülü ÅŸeritlerle sekiz parçaya bölünmüş, her sırada zemin rengi deÄŸiÅŸen karelerin köşelerinde örgülü ÅŸeritten belirsiz birer baklava meydana gelmiÅŸtir. 1. tip Holbein’ lerin ÅŸematik benzeri olan bu halının örneÄŸi 15. yüzyıl Timur devri Herat Ekolü minyatürlerinde görülür. Halı daha sonraki tarihlerden kalmış olmalıdır. Zeminin eÅŸit karelere bölünmesi 19. yüzyıl Tekke Türkmen halılarında devam eden bir kompozisyon olmuÅŸtur. Yalnız burada sekizgenler, karelerin kesiÅŸen köşelerinden meydana gelmiÅŸ baklavalar ise karelerin ortasına yerleÅŸtirilmiÅŸtir.

I. Tip Holbein halı, 16. yy. sonu.
1533 tarihli ve Zürich Landesmuseum’ da bulunan bir Ä°sviçre iÅŸlemesinde bu çeÅŸit halıların karakteristik zemin örneÄŸi aslına yakın bir benzerlikle taklit edilmiÅŸtir. TÄ°EM’ deki harap halı da buna yakın tarihlere konulabilir.

DivriÄŸi Ulu Camii’nden Vakıflar Halı Müzesi’ne gelen 1.60 x 2.40 m. büyüklükte kırmızı zeminli halıda Holbein I. tipindeki ÅŸemanın deÄŸiÅŸmesiyle baklavaların kaybolduÄŸu, örgülü sekizgenlerin sadece rozetlerle alternatif sıralandığı bir örnek görülmektedir. Çok stilize bulut ve kıvrık dal motiflerinden bordürüyle bu halı 16. yüzyıl sonu ile 17. yüzyıl başına tarihlenebilir. Bordur Türkmen halılarına uyar.

Buna karşılık ayni müzeden yıpranmış küçük bir parçası kalmış olan geometrik örnekli diğer bir Anadolu halısında zemin küçük karelerle (belki her sırada dört kare olarak) ve tamamıyla geometrik motiflerle dolgulanmıştır. 18. yüzyıla uzanan geç devir özelliği taşır.

I. Holbein tipi, geometrik desenli Anadolu halısı 16. yy
Geç devir karakteri gösteren diÄŸer bir geometrik örnekli Batı Anadolu halısı bu müze’nin koleksiyonları arasında yer almıştır. 1.74 x 1.23 m büyüklükteki bu halı kırmızı zemin üzerine sekizgenlerle çok küçültülmüş sarı renk’te baklavalardan sade bir örnek göstermektedir. Bir karenin her kenarından ikiÅŸer uç çıkan ÅŸema ile sekizgenlerin rengi diyagonal olarak sarı, mavi, kırmızı ve koyu mavi olarak deÄŸiÅŸmektedir. Yıldız, çiçek ve rozetlerin sıralanmasını gösteren bordur herhangi bir özellik taşımıyor. 18. yüzyıl son yarısına tarihlendirilebilen bu Holbein tipi halı Türkmen halılarına kadar uzanan bir geliÅŸmeye iÅŸaret eder.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 04.01.2008 tarihinde Sema tarafından, Türk Kültürü ve El Sanatlarımız bölümünde paylaşılmıştır ve 3044 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

Osmanlı Devri Halıları [1.Bölüm] orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...