Bulutsu Nedir? | Bulutsular Nasıl OluÅŸtu? Bulutsu Türleri – Nebula Bulutsusu – Nebula OluÅŸumu – Süpernova Sonucu OluÅŸan Bulutsu
Hale - 6 Nisan 2012 Astronomi, Uzay ve Gökbilim 0 6 Okunma : 15032
İçerik Hakkında Bilgi
- Bu içerik 04.10.2008 tarihinde Hale tarafından, Astronomi - Uzay - Gokbilim Konu Anlatımları bölümünde paylaşılmıştır ve 1265 kez okunmuştur.
Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum
İçerik ve Kategori Araçları
- Kategoriye Abone Ol
- Makalenin Çıktısını Al
- Makaleye Yorum ekle
- Son Güncellenme Tarihi: 21 Åžubat 2012, Salı 08:19
Bulutsu
Bulutsular, uzayın derinliklerinÂde yayılan çok büyük, ama düşük yoÄŸunluklu toz ve gaz bulutlarıdır.
Nitekim astronomların bu gökcisimlerine verdiÄŸi nebula adı da LatinÂce’de “sis” ya da “bulut” anlamına gelir. Bazı bulutsular puslu ve soluk bir ışık lekesi biçiminde yeryüzünden görülebilir. 20. yüzyıÂlın ortalarına kadar yaklaşık 400 yıl boyunca, puslu ve dağınık bir ışık biçiminde görünen bütün gökcisimlerine bulutsu dendi. SonraÂdan bunların bir bölümünün, çok sayıda yıldız ve gaz bulutundan oluÅŸan gökadalar (galaksiÂler) olduÄŸu anlaşıldı (bak. Gökada). Dün-ya’mızın da içinde bulunduÄŸu Samanyolu Gökadası’nda olduÄŸu gibi, baÅŸka gökadalarda da birçok bulutsu vardır. Bugün bulutsu terimi bu gökadalar için deÄŸil, yalnızca gökÂadaların içinde yayılan gaz ve toz bulutlan için kullanılır.
Bulutsular Nasıl Oluştu?
Yıldızlararası uzay, yani uzayın yıldızlar araÂsında kalan bölümleri de boÅŸ deÄŸildir. YıldızÂlararası uzaya saçılmış olan serbest atom ve moleküller uzayda geliÅŸigüzel dolaşır ve zaÂman zaman çekim kuvvetinin etkisiyle bir araya gelerek büyük bulutlar oluÅŸturur. YılÂdızlararası uzaydaki maddelerin çoÄŸu, bütün evrenin en bol, en hafif ve en basit elementleÂri olan hidrojen ve helyum atomlarıdır. Ama gaz halindeki bu elementlerin yanı sıra yıldızÂlararası uzayda önemli miktarda toz da buluÂnur. Bu tozlar, daha ağır ve daha az bulunan elementlerin oluÅŸturduÄŸu bileÅŸiklerin parçaÂcıklarıdır. Aslında bu ağır elementler de, yıldızlarda oluÅŸan ve büyük bir enerji açığa çıkararak yıldızlara ışığını veren tepkimeler sonucunda hidrojen ve helyumdan türemiÅŸtir. Milyonlarca yıl boyunca yıldızlarda süregelen bu tepkimeler sonucunda büyük miktarda karbon, oksijen, silisyum, sodyum, kalsiyum, demir ve öbür elementler oluÅŸmuÅŸtur. Bazı yıldızlar evrimlerinin sonunda bir süpernova (patlayan yıldız) haline gelir ve ağır elementÂlerini uzayın derinliklerine saçan dev patlaÂmalarla kendi kendini yok eder. Yıldızlararası uzaydaki tozlar da iÅŸte bu patlamalar sırasınÂda saçılan parçacıklardır.
Bulutsular yıldızlararası gaz ya da toz parÂçacıklarının bir araya toplanmasıyla ortaya çıkabildiÄŸi gibi, süpernova patlamalarının kaÂlıntıları da olabilir. Bazı bilim adamları yıldızÂların, hatta güneÅŸ sistemlerinin bulutsulardan doÄŸduÄŸunu kabul ederler.
Bulutsu Türleri
Astronomlar bulutsuları parlak bulutsular ve karanlık bulutsular olarak ikiye ayınrlar. ParÂlak bulutsular da salmak bulutsular, yayınımlı bulutsular ve yansımalı bulutsular olarak ayn-labilir.
Parlak bulutsular ya kendileri ışık yaydıklaÂrı ya da gelen ışığı yansıttıkları için parlak olarak görülür. EÄŸer bir bulutsu çok sıcak bir yıldıza yakınsa, yıldızdan gelen morötesi ışınÂlar bulutsudaki gaz atomlarınca soÄŸurulur. Işıma enerjisi bulutsudaki gaz atomlarını iyonlaÅŸtırır; yani elektronların atom çekirdeÂÄŸinin çekim etkisinden koparak serbest kalÂmalarına yol açar. Ama yıldızdan uzaklaÅŸtıkÂça morötesi ışınlar zayıfladığı için, bu elekÂtron ve çekirdekler yeniden birleÅŸebilir. BirleÂÅŸirken de, iyonlaÅŸtırıcı ışımadan aldıkları ilk enerjiyi yeni bir ışıma biçiminde geri salarlar. Bu ışımanın bir bölümü tayfın görünür ışık bölümünde olduÄŸu için, uzayın çok büyük bir bölgesi Dünya’dan görülebilecek parlaklıkta ışıldar. Bu tür parlak bulutsulara salmak bulutsu denir.
Küçük teleskoplarla bakıldığında bir gezeÂgen gibi göründükleri için gezegence bulutsuÂlar diye anılan bulutsular da salmalı bulutsu türündendir. Çalgı (Lyrae) takımyıldızında yer alan Halka bulutsu gezegence bulutsulaÂrın en tanınmış örneklerinden biridir. Bu bulutsu 1779’da ilk kez gözlendiÄŸinde Jüpiter gezegenine benzetilmiÅŸti. Sonradan Sir William Herschel, bu tipteki bütün bulutsular için “gezegence” ya da “gezegenimsi” adını önerÂdi. Gezegence bulutsuların merkezinde genelÂlikle çok sıcak bir yıldız vardır ve bulutsudaki hidrojen bulutları evriminin ileri bir aÅŸamaÂsında bu yıldızdan yayılmıştır. Yayılan gaz, yıldızın morötesi ışınlarıyla iyonlaÅŸmış duÂrumdadır. Bulutsu yıldıza yakınken ışık saçÂmaz; çünkü kuvvetli ışıma bütün hidrojen gazını iyonlaÅŸtırmıştır ve elektronların yeniÂden çekirdekle birleÅŸerek ışık yaymasını önÂler. Ama bulutsu yıldızdan yeterince uzaklaÅŸÂtığında ışıma enerjisi zayıflar ve gaz yeniden ışık yaymaya baÅŸlar. Bulutsu bu aÅŸamadayken içi boÅŸ, parlak bir küre görünümündedir. Teleskopla bakıldığında bu küre tıpkı gezeÂgenler gibi bir disk biçiminde görülür. GezeÂgence bulutsular öbür bulutsulara oranla çok daha küçüktür ama yoÄŸunlukları fazladır. Samanyolu’ndaki çok sayıda gezegence bulutÂsudan 1.000 kadarı gözlemlenmiÅŸ ve listesi çıkarılmıştır.
Salmalı bulutsuların bir baÅŸka türü de yayınımlı bulutsular’dır. Bu bulutsuların en tanınmış örneÄŸi olan Orion bulutsusu dev boyutlarda bir toz ve gaz bulutudur. Bu kütle büyük ölçüde, birer ışıma kaynağı olarak bulutsunun parıldamasına yol açan sıcak yılÂdızlardan doÄŸmuÅŸtur. Orion bulutsusu çıplak gözle görülebilen tek bulutsudur.
Bir süpernova patlamasından doÄŸan bulut, eÄŸer bu patlayan yıldız buluttaki gazı iyonlaÅŸÂtırmaya yetecek kadar ışıma yayabilen sıcak ve küçük bir kalıntı bırakırsa salmalı bir bulutsu haline gelebilir. ÖrneÄŸin BoÄŸa takım-yıldızındaki Yengeç bulutsusu böyle oluÅŸÂmuÅŸtur. Bu bulutsunun merkezinde, hemen hemen yalnızca nötronlardan oluÅŸan ve büyük bir hızla dönen bir yıldız bulunur. Yalnızca birkaç kilometre çapındaki bu çok küçük yıldızda her saniye çok sayıda ışınım patlamaÂsı gerçekleÅŸir. Bu nedenle tıpkı bir nabız gibi atan bu yıldızlara pulsar ya da atarcayıldız adı verilir.
Bazı bulutsularda, iyonlaÅŸmaya yol açacak kadar sıcak yıldızlar bulunmaz. Ama, çevreÂdeki daha soÄŸuk bir yıldızdan gelen ışık, bulutsudaki toz parçacıklarına çarparak dört bir yana yansıyabilir. Bir bölümü Dünya’ya kadar ulaÅŸan bu yansımış ışık nedeniyle bu yansımalı bulutsular da tıpkı salmalı bulutsuÂlar gibi gökyüzünde parlak bir leke olarak görülür. Astronomlar, ışığına bakarak bu iki tür bulutsuyu birbirinden ayırt edebilirler. Çünkü yansımalı bir bulutsunun ışığı, o bulutÂsuya ışığını gönderen yakındaki yıldızın tayfıyla aynı renkleri içerir. Kendisi ışık saçan salmalı bir bulutsunun tayfı ise, yalnızca o bulutsuda bulunan az sayıdaki elementin renklerinden oluÅŸmuÅŸtur.
Karanlık bulutsular temel olarak toz parçaÂcıklarından oluÅŸur ve gökyüzünde geniÅŸ, kaÂranlık bölgeler olarak görülür. Çünkü bu bulutsular yıldızlardan çok uzakta bulundukÂları için ne yıldızın ışığını Dünya’dan görüleÂbilecek kadar yansıtabilir, ne de yıldızın ışımasıyla iyonlaÅŸabilir. Yalnızca arkalarında kalan yıldızların ışığının önüne geçtikleri zaÂman karanlık bir leke olarak görülebilir. Karanlık bulutsuların arkasında kalan yıldızÂlar da ya hiç görülmez ya da ışığı iyice soluklaşır. Karanlık bulutsuların en tanınmış örneklerinden biri Atbaşı bulutsu, öbürü de Güneyhaçı takımyıldızında yer alan ve teleskopsuz da görülebilen Kömürçuvalı bulutsusudur.
Nebula (Bulutsu)
Nebula (bulutsu) uzayda bulunan gaz bulutsularına verilen isimdir. Yıldızlar arasında bulunan boşluklarda yer alan ve yıldızların yaydıkları ışık enerjisi ile görünür hale gelen yoğun gaz ve toz bulutları, gökadaların temel bileşenlerindendir.
Orion Bulutsusu’nun Hubble Uzay Teleskobu tarafından çekilmiÅŸ fotoÄŸrafı
Nebula OluÅŸumu
Nebula oluşmadan önce bir yıldızdır. Bu yıldız büyüdükten sonra ya kahverengi cüce ya nötron yıldızı ya da bir karadelik olur. Fakat bütün yıldızlar bunlardan biri olmadan önce kırmızı süperdev haline gelir. Bu yıldızlar çok büyük oldukları için içten gelen basınç ve yüksek (100.000.000 °C) sıcaklığın etkisiyle uzay boşluğuna gaz salarlar.
Orion Bulutsusu
Bu gaz püskürmeleri oldukça büyük ve hızlıdır. Daha sonraları bu gazlar yakınlaşarak bir gaz bulutu oluştururlar. Bu gaz bulutunun sıcaklığı 15.000 °C den fazladır. Bu sıcaklık ve çeşitli basınçlar oradaki gazlar (Hidrojen) ile birleşerek füzyon reaksiyonu başlatırlar. Bu füzyon reaksiyonu yeni bir yıldızın ilk temelleridir. Daha sonra o minik yıldızlar büyür ve anakol yıldızına dönüştüğü zaman ana yıldız kadar olmasada gaz püskürtmesi yaparlar. Bu arada ana yıldız kahverengi veya beyaz cüce olup ömrünü demir ve karbon yığını olarak tamamlamıştır.
Yeni bir yıldız doÄŸdu…
Gökyüzüne birer gün arayla bakıldığında önceden görülmeyen çok parlak bir yıldız görülebilir. Bunun nedeni bir süpernova patlamasının olmasıdır. Süpernova patlamaları izlemeye deÄŸer olaylardır. En son kaydedilen patlama 1987 yılında olmuÅŸ ve kayıtlara 1987A olarak geçmiÅŸtir. Eski çaÄŸlarda Çin’de de izlenmiÅŸ bir süpernova patlaması vardır. Süpernova patlamalarında kırmızı süper devler patlayıp nötron yıldızı oluÅŸtururlar. Bazen karadelik oluÅŸur. Karadelik oluÅŸma ihtimali binde birdir. Karadelik oluÅŸtuÄŸu zaman çevresindeki herÅŸeyi çeker. Nötron yıldızı oluÅŸtuÄŸu zaman çevrenindekileri karadelik gibi çekmez. Nötron yıldızının madde yoÄŸunluÄŸu çok fazladır.
Süpernova Sonucu Oluşan Bulutsu
Rosetta Bulutsusu’nun yakın çekim görüntüsü. Kırmızı rengi veren hidrojendir.
Bazen yıldızlar süpernova geçirerek patlarlar. Bunun sonucunda çevrelerine yavaş yavaş gaz salmak yerine bir anda salmış olurlar. Bu arada bu gazlar çeşitlidir ve reaksiyona girerek çeşitliliği arttırırlar. Buda çok renkli bir görüntü oluşturur. Bu bulutsular süpernova sonucu oluşmuş bulutsular diye adlandırılır.
Süpernova sonucu oluşmuşlarda gazlar çeşitli etkiler sayesinde dağılırlar ve garip şekiller oluşur. Fakat gezegenimsi bulutsularda gazlar dağılmadığı için simetrikdir. Bir nebulanın gezegenimsi mi yoksa süpernova sonucumu oluştuğu buna bakarak anlaşılabilir.
Eta Carinae üstündevi ve onun etrafını saran Homunculus Bulutsusu
Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum
Bu içerik 04.10.2008 tarihinde Hale tarafından, Astronomi - Uzay - Gokbilim Konu Anlatımları bölümünde paylaşılmıştır ve 1265 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.
Bulutsu Nedir? | Bulutsular Nasıl Oluştu? Bulutsu Türleri - Nebula Bulutsusu - Nebula Oluşumu - Süpernova Sonucu Oluşan Bulutsu orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...