[Biyoloji] Mantarlar (Funguslar – Fungi)

Halk arasında küf, pas, rastık, maya, mildiyö, şapkalı mantar, kav
mantarı, puf mantarı gibi çeşitli isimlerle anılan bütün mantarlar,
mantarlar (Fungi) alemi içersinde incelenirler. Latince Fungi mantarlar,
Fungus ise mantar anlamındadır.Dünyanın heryerinde bulunurlar. Fazla
nemli yerlerde daha çokturlar. Yeryüzünde 1,5 milyon kadar mantar türü
olduğu düşünülmekte ise de günümüzde sadece 69.000 kadar türü
tanımlanmıştır.

Tarihte
Funguslarla ilgili sistematik çalışmalar 250 yıllık bir geçmişe dayansa da,
bazılarının özellikleri yüzyıllardır bilinmektedir. Ekmek hamurunun
kabartılmasında, şarap yapımında insanlık tarihinde hep kullanılmışlardır.
Meksika ve Guatemala halkları bazı halusinojenik mantarları dini ve mitolojik
törenlerde kullanmışlardır. Yine bazı mantarlar Kuzey Amerika yerlileri ve
Çinliler tarafından tıbbi amaçla kullanılmışlardır.

Özellikleri
Mantarlar, ökaryotik, spor üreten, genellikle eşeyli ve eşeysiz çoğalan,
heterotrof canlılardır. Mantarlar hayvanlar gibi aktif hareket edemezler ama
bitkiler gibi klorofil de taşımazlar, dışarıdan besin alarak beslenirler yani
heterotrofdurlar. Mantarlar parazitik, çürükçül veya simbiyotik olarak
yaşayabilirler. Besinlerini hücre dışında sindirdikten sonra absorbisyonla hücre
içine alırlar. Parazit mantarlar çoğunlukla bitkileri, bazen hayvanları ve
insanları hastalandırmak suretiyle enfekte ederler. Saprofit olanlar ise cansız
organik maddeler üzerinde yaşarlar. Hücreleri çeperli ve genellikle
hareketsizdir. Sporla ürerler. “Hif” denilen ipliksi bir yapı halinde somatik
yapıları bulunur.

Ãœremeleri
Mantarlar eşeyli ve eşeysiz olarak çoğalırlar. Her iki durumda da spor
oluşturular. Eşeyli üremeleri iki haploid hücrenin birleşmesini içerir. Toprağa
dökülen sporlar rüzgarla ya da böceklerle çevreye dağılır ve toprakta yıllarca
yaÅŸayabilir. Mantarlar nemli ortamlarda geliÅŸirler, bu nedenle yaÄŸmurlardan
sonra topraktaki sporlar çimlenerek mantarları oluştururlar. Tek hücreli
mantarlar ise tomurcuklanarak çoğalabilirler.
Yaşam döngülerinde iki safha bulunmaktadır. Bunlar:

Somatik safha ; mantarın beslenme ve besinsel aktivitelerini yerine
getirdiÄŸi safha,
Üreme safhası ; sporların üretimi, somatik yapıların diğer üreme
yapılarında kullanıldığı safha.
Mantarların yaşam döngüsü her şekilde spor oluşumuyla sonuçlanan eşeyli ve
eşeysiz üremeyi kapsamaktadır. He eşeyli hem eşeysiz üreme safhalarını içeren
tüm yaÅŸam döngüsü “holomorf” diye bilinir. EÅŸeysiz üreme sporları ve ilgili
üreme yapılarının gözlendiÄŸi evre “anamorf” (imperfect) evredir. EÅŸeyli üreme
yapılarının gözlendiÄŸi evre ise “telemorf” (perfect) evre adını alır.

Önemleri
Mantarlar insanlık tarihi açısından büyük öneme sahiptirler. Ekosistemin
önemli parçalarıdır. Son 2 milyar yıldır bitki ve hayvansal yapıları
çürüttükleri bilinmektedir. Bu yapılardaki elementlerin serbest bırakılmaları
mantarlar tarafından sağlanır. Orman ekosistemlerinde CO2 salınımı
gerçekleştirmektedirler. Ayrıca toprağın yapısını bitki gelişimi için uygun hale
getirirler. “Mikoriza” denilen yapılar oluÅŸturarak bitkilerin köklerine
tutunurlar ve bitkinin mineralleri almasını kolaylaştırırlar. Bazı eklembacaklı
türlerinde “mycangium” denen yapılar olarak bulunurlar ve selüloz sindirimine
yardımcı olurlar.

Mantarlar nemli olan heryerde yetiÅŸebilirler.
Alglerle birleşerek ekosistem için çok önemli olan likenleri oluştururlar.
Bazı parazitik mantarlardan tarım zararlıları ve hastalıklarıyla biyolojik
mücadelede yaralanılmaktadır. Bazı marketlerde “Collego” adıyla satılan ürün,
yabancı otlarla mücadelede kullanılan Colletotrichum gloeosporoides türünden
elde edilen bir mikoherbisitdir.
Gerçek mantarlardan olan mayalar, fırıncılık ve fermantasyon endüstrisinin
temelini oluştururlar. Alkollü içki endüstrisinin temelini de mantarlar
oluşturmaktadır. Bununla beraber, sitrik asidin endüstriyel olarak üretilmesinde
ve bazı peynir tiplerinin hazırlanmasında da (rokufor, gorgonzola, kamembert
gibi) kullanılırlar.Penisilin gibi birçok yararlı antibiyotiğin, thiamin,
biyotin, riboflavin gibi bazı vitaminlerin; ergotamin, kortizon gibi önemli
ilaçların kullanılmasında yine mantarlardan yaralanılmaktadır. Amilaz, pektolaz
gibi enzimler; gibberellin gibi bazı hormonlar da mantarlardan yararlanılarak
üretilmektedir. Ayrıca genetik çalışmalarda kullanılan Neurospora cinsi yine bir
mantardır.
Mantarlardan insanların çeşitli amaçlarla yararlandıkları cinslerden
bazıları; fermantasyon yaparak alkollü içkilerin hazırlanmasında ve ekmek
yapımında kullanılan Saccharomyces türleri, antibiyotik eldesinde kullanılan
Penicillium türleri ve ergot alkaloitlerinin elde edildiği Claviceps
purpureadır.

YetiÅŸtiriciliÄŸi
Ustilago maydis mantarı Şili gibi bazı ülkelerde mısır bitkisinde
yetiştirilir ve gıda olarak kullanılır.
Avrupa, Amerika, Çin ve Japonya’da gıda olarak mantar yetiÅŸtirme bir endüstri
halini almıştır. Çin’de mantar yetiÅŸtiriliciÄŸi 600 yıl öncesine kadar dayanır.
Avrupa’da isa 1650’li yıllarda Fransa’da kültür mantarı yetiÅŸtiriciliÄŸi
başlamıştır. Şili gibi bazı Güney Amerika ülkelerinde Aztekler zamanından beri
bilinen mısır rastığı (Ustilago maydis), bazı mısır tarlaları özellikle bu
mantar ile enfekte edilerek üretimi yapılmakta ve yenilmektedir.
Mantarlar gelişmek için; nem, sıcaklık, 4-7 arası pH, oksijen, az miktarda
ışığa ihtiyaç duyarlar.

Zararları ve zehirlenme
Mantarlar bitkilerde çoğunlukla hastalığa neden
olurlar.
Birçok yabani mantar doğadan toplanıp yenebilir ve çoğunun kültür türlerinden
daha lezzetli olduğu söylenir. Fakat doğal yetişmiş mantarları toplayan kişi bu
konuda uzman olmadığı takdirde zehirlenme ve ölümlerle karşılaşılabilir. Çünkü
bazı mantarların çok küçük bir miktarı bile insanı öldürecek kadar zehirlidir.
Zehirli mantarları zehirsizlerden ayırmak için genel bir kural yoktur.
Yenebilen ve zehirli, mantarlar yan yana yetişebilirler. Bazı yenebilen ve
zehirli türler birbirine o kadar benzer ki bunu ancak bir mantarbilimci ayırt
edebilir. Zehirli mantarların tadı yenebilen mantarlarınkinden farklı değildir.
Etinin rengi, kokusu ve tadı ile bir mantarın zehirli olup olmadığı
anlaşılamaz.
Mantarların insan ve hayvanlarda oluşturduğu hastalıklara genel anlamıyla
“mikoz” denir. Tropikal ülkelerde mikozlar yaygındır. AIDS, kanser, ÅŸeker
hastalıkları, organ nakli gibi durumlarda doğal veya yapay olarak bağışıklık
sistemi baskılanığı için mantar enfeksiyonları ortaya çıkabilir. Mantar sporları
havaya karışarak insanda alerji ve astıma sebep olabilirler. Bitkilerde
parazitik mantarlar hastalıklara neden olurlar. Özellikle tek cins ürüne dayalı
tarımda (patates, pirinç gibi) büyük kayıplara yol açabilirler. ÖrneÄŸin 1840’lı
yıllarda Ä°rlanda’da baÅŸ gösteren kıtlığa patates mildiyösü (Phytophthora
infestans) neden olmuştur. Bu felaketten dolayı bir milyondan fazla insan
ölmüştür. 1943’de ise BengaldeÅŸ’de Helminthosporium oryzae diye bilinen tür,
pirinç ürününü yok ederek kıtlığa neden olmuştur.
Mantarlar, ılıman iklimlerde elbiselerin, kameraların, teleskopların,
mikroskopların ve diğer optik malzemelerin küflenerek zarar görmesine neden
olurlar. Petrol ürünleri, deri gibi organik maddeler de mantarların besin olarak
kullandığı ürünlerdir. Çürükçül mantarlar aynı zamanda tomruk ve kerestelerin,
ağaçtan yapılmış eşyaların çürüyerek kullanılamaz hale gelmesinden de
sorumludurlar. Ayrıca evlerde, marketlerde besinleri bozarak milyarlarca
dolarlık zarara neden olurlar. Gıdalarda oluşturdukları mikotoksinlerle toksik
zehirlenmeler yol açabilirler. Özellikle okratoksinler ve aflatoksinler,
böbreklerde ve karaciÄŸerde hasarlara neden olurlar. “Çavdar mahmuzu” diye
bilinen mantar, çavdarın ununa karışıp yenmesiyle ergotizm denilen hastalığa
neden olmaktadır. Bazı mikotoksik mantarlar Vietnam ve Afganistan’da biyolojik
silah olarak kullanılmıştır.

Sınıflandırmaları
Mikroskobik bir mantarın hifleri ve sporları
Sınıflandırmada bitkiler alemi içinde ele alınmaları bilim adamları arasında
uzun yıllar tartışma konusu olmuştur. Her nekadar Uluslararası Botanik
Nomenklatür Kodunun kurallarına göre adlandırılıp sınıflandırılsa da,
bitkilerden farklı bir alem olarak ele alınmışlardır. İlk taksonomik
gruplandırılma eşeysel sporlarına göre yapılmıştır. Günümüze kadar mantarlar,
gamet, gametangia, sporokarp ve sporlarının özelliklerine, hayat döngülerindeki
sitolojik ve morfolojik özelliklerine göre sınıflandırılmıştır.
Funguslara ait ilk sınıflandırma Linnaeus tarafından yapılmıştır. “Species
Plantarum” adlı kitabında fungusları Cryptogamia Fungi sınıfında toplamıştır.
İlk modern mikolog ve mikolojinin kurucusu olan Antonio Micheli, mantarları
1719’da yayımladığı “Nova Genera Plantarum” adlı eserinden toplamıştır. Carl
Woese (1981), sınıflandırmasını filogenetik kurallara göre yapılmıştır.
Monofiletik grup olarak düşünülmüş olan mantarlar, artık üç farklı grup olarak
düşünülmektedir. Bu sınıflandırma fungi olarak bilinen organizmaların
birbirleriyle sıkı bir ilişki içinde olmadıklarını kabul eder. Buna göre
mantarlar;

Alem : Fungi
Bölüm : Chytridiomycota
Bölüm : Zygomycota
Bölüm : Ascomycota
Bölüm : Basidiomycota
Alem : Stramenopila
Bölüm : Oomycota
Bölüm : Hypochytiridiomycota
Bölüm : Labyrinthulomycota
Alem : Protista
Bölüm : Plasmodiophora
Bölüm : Dictyosteliomycota
Bölüm : Acrasiomycota
Bölüm : Myxomycota
Yenen mantar türleri
Önemli
( Buradaki
bilgileri kullanarak mantar toplamayın. Zehirli ve yenilebilen mantarları
birbirinden ayırdetmek bazen çok zor olduğundan yabani mantarlar sadece uzmanlar
tarafından toplanmalıdır.)
Boletus edulis
Coprinus comatus
Morchella esculenta
Agaricus campestris
Amanita caesarea
Armillaria mellea
Boletus badius
Boletus bovinus
Boletus edulis
Boletus elegans
Boletus luteus
Cantharellus cibarius
Chroogomphus rutilus
Coprinus comatus
Craterellus cornucopioides
Fistulina hepatica
Hydnum coralloides
Hydnum repandum
Hygrophorus chrysodon
Lactarius deliciosus
Lactarius salmonicolor
Lactarius volemus
Lepiota procera
Morchella conica var. deliciosa
Morchella esculanta var. rotunda
Phlegmacium variecolor
Pleurotus cornucopiae
Pleurotus ostreatus
Polyporus squamosus
Polyporus sulphureus
Rhizopogon luteolus
Russula delica
Sparassis crispa
Tricholoma terreum

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 13.10.2007 tarihinde melekler_ucamaz tarafından, Fizik - Kimya - Biyoloji Konu Anlatımları bölümünde paylaşılmıştır ve 9212 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 0 adet mesaj daha bulunmaktadır.

[Biyoloji] Mantarlar (Funguslar - Fungi) orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...