16. ve 17. yy. Klasik Devir Türk Halı Sanatı | Erken Devir Türk Halıları – Halılar Ãœzerine Ä°lk AraÅŸtırmalar

16. ve 17. yy. Klasik Devir Türk Halı Sanatı . (Uşak Halıları)

Selçuklu halılarından sonra, Türk Halı sanatının ikinci parlak devri XVI. yüzyılda UÅŸak ve çevresinde yapılan halılarla baÅŸlar. Türk halıları içinde en büyük ve tanınmış grup olan UÅŸak halıları, Avrupalı ressamların tablolarında sık sık tasvir edilip, XVIII. yüzyıl sonuna kadar çok tutulduÄŸu halde, envanter kayıtlarında UÅŸak adı geçmez ve bunlar Türk halıları diye bilinir. Yerli kaynaklarda ise bu halılar, 17. yüzyıldan beri tanınmaktadır. Evliya Çelebi (1633’te), Ä°stanbul loncasında 111 halı tüccarı ile, Ä°zmir, Selanik, Kahire, Ä°sfahan, UÅŸak ve Kavala menÅŸeli halıların satıldığı 40 dükkandan bahseder. 1674’te Ä°stanbul Yeni Valide Camii envanterinde bir UÅŸak halısının adı geçer (Evliya Çelebi). 1726’da Topkapı Sarayı Hırka-i Saadet Dairesi UÅŸak halıları ile kaplanmıştır. 1763’te açılan Laleli Camii için UÅŸak’a halı ısmarlanmıştır. Ahmet Refik, hicri 12. yüzyılda Ä°stanbul hayati (Ä°stanbul, 1930) s. 201, vesika 244’te UÅŸak ile birlikte, UÅŸak çevresinden de söz etmekte ve örneklerin Ä°stanbul”dan tedarik edildiÄŸini belirtmektedir.

Holbein halıları adı ile tanınan grubun ilk iki tipi, bunlara menşe olarak kabul edilir. Fakat bunlarda geometrik motifler yerine, tamamen bitki motifleri ve yine bitki motiflerinden meydana gelen madalyonlar hâkim olmuştur.

İki esas grup olarak madalyonlu ve yıldızlı Uşak halıları alışılmış isimlerdir. Bunlardan hangisinin daha önce olduğu belli değildir. Yıldızlı Uşak grubunu daha önce kabul edenler varsa da, gerçek çıkış tarihini belirlemek bugünkü bilgilerle imkânsızdır. Tablolardaki tasvirlerine bakarak 16. yüzyılın ilk yarısına mal edilebilir. Türk halılarında madalyon şekli de ilk defa bu yüzyılda kullanılmaya başlamıştır.

Madalyon ÅŸeması Ä°ran’da minyatürlü yazmaların tezhipli sayfalarından, yani kitap süs’leme sanatından halı sanatına geçerek 16. yüzyıl Tebriz halılarında önemli bir rol oynamıştır.

1514’de Tebriz’in Türkler tarafından fethinden sonra madalyon ÅŸeması fikir olarak Türk halılarına da girmiÅŸtir. UÅŸak halılarındaki çok çeÅŸitli zengin madalyon tipleri Türk ustaların hâkimiyet ve yaratma gücünü belli eder. Bu ustalar kitap sanatını halıya aktarmaktan çekinmiÅŸlerdir.

Tebriz, Keşan ve İsfahan halılarında esas örnek olarak halının ortası iri bir madalyonla, köşeler çeyrek madalyonlarla belirtilerek, madalyonların içi ve halının zemini minyatür sanatına göre bitki süslemeleri, insan ve hayvan figürlü kompozisyonlarla doldurulmuştur. Böylece minyatür sanatının, aynı nakkaşlar tarafından çizilen halı örnekleri kartonları ile tekstil tekniğine uygulanması yüzünden İran halısının gelişmesi tıkanmıştır.

Buna karşılık XVI. ve XVIII. yüzyıl Uşak halılarında yeni örnekler tekstil sanat ve tekniğine uygun olarak değerlendirilmiş, tabii olarak devamlı gelişmesi sağlanmıştır.

Madalyonlu Uşak Halıları

Madalyonlu Uşak halıları daha önemli bir grup olarak XVIII. yüzyıl içinde de gelişmiş, 10metreye kadar uzun olanları yapılmıştır. Orta eksende yuvarlak, yanlarda sivri dilimli madalyonların sıralanmasından ibaret ve sonsuzluğa işaret eden kompozisyon, İran halılarının sınırları belli ve kapalı kompozisyonundan Kırklıdır.

Sonsuz örnek halinde sıralanmış madalyonlardan kesilmiÅŸ bu kompozisyon düzeninde, ancak madalyonlar bazen oval, bazen yuvarlak olarak deÄŸiÅŸmiÅŸ, sıralanışta zeminin boyutları farklı da olsa bir deÄŸiÅŸme olmamıştır, Bol sayıda kalmış olup, 18. yüzyıl ortalarına kadar devam eden madalyonlu uÅŸakların en iyi cinsleri, sarı çiçeklerle doldurulmuÅŸ lacivert zemin üzerine koyu kırmızı ve mavi madalyonlulardır. Kırmızı zeminliler daha zengin’dir ve madalyonları hep lacivert olur. Umumiyetle yünden yapılmış, bazen pamuk kullanılmıştır. Kırmızı, lacivert ve parlak sarı hâkim renkler olup, ikinci derecede yeÅŸil, mavi renkler, konturlarda siyah kullanılmış, üç asıl, iki yardımcı renkle zengin ÅŸahane dekorlar meydana gelmiÅŸtir.

XVI. yüzyıl baÅŸlarından itibaren süratle gerek klasik ÅŸeklini almış olan madalyonlu UÅŸak halıları, hemen Avrupa’ya da ihraç edilmiÅŸtir. VIII. Henri’ nin, Kraliçe Elizabeth zamanında 1570’te kopya edilen bir aile resminde, ayakları altına serilmiÅŸ bir madalyonlu UÅŸak halısı tasvir edilmiÅŸtir. 16. yüzyıl Hollanda enteriör resimlerinde masaya serilmiÅŸ madalyonlu UÅŸak halılarının çok titiz resmedilmiÅŸ tasvirleri vardır. Vermeer’ in Buckingham sarayında ve Dresden galerisindeki, Terborchun Londra National Gallery‘ deki tabloları bunlar arasındadır. Polonyalı Wiesiolowski ailesi arması ile madalyonlu UÅŸak halısı (Berlin Müzesinde) ve Krakovi‘ de Wavel‘ de bulunan halı, madalyonlu uÅŸakların sipariÅŸ üzerine yapıldığı’nı gösterir.

17. yüzyılda madalyonlu halıların deÄŸiÅŸik tipleri de ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri sekiz dilimli madalyonların deÄŸiÅŸik eksenlerle sıra’lanmasından meydana gelen sonsuz örnek prensibini kuvvetle belirtmektedir. Bunun daha eski bir örneÄŸi son harpte Berlin Müzesin‘ de yanmış fakat bu arada birçok baÅŸka örnek’leri bulunmuÅŸtur.

18. yüzyıl son yarısında Avrupa resminde madalyonlu UÅŸak halılarının çok deÄŸiÅŸik örnekleri hâlâ tasvir ediliyordu. Bunlardan Ä°sviçreli ressam Liotard (1702-1789) “Conventry Kontesi Portresi”nde yerde serili olarak koyu mavi zemin üzerine açık kahverengi madalyonun altında, üstünde lotus yanlarda birer palmetlerle orijinali bilinmeyen bir madalyonlu UÅŸak halısı resmetmiÅŸtir.

Burada madalyon zemin genişliğine yakın bir ölçüye varmış, bordürle arasında çok az mesafe kalmıştır.

Ä°stanbul TÄ°EM‘ de ve Konya Mevlana Müzesi’nde parça halinde ve tam olarak birçok madalyonlu UÅŸak halılarının ÅŸahane ve çok deÄŸiÅŸik örnekleri vardır. Son yıllarda Kuveyt Emiri‘ nin yeni kurduÄŸu modern bir müze olan Kuwait National Museum’da çok iyi durumda (3,25 m.x7,23 m.) ÅŸahane bir madalyonlu UÅŸak halısı bulunmaktadır. Aynı müzede bir araya dikilmiÅŸ parçalar halinde küçük örnekli, 1. tip Holbein halısı (1.4 m x 2.87 m) ile bir de yıldızlı UÅŸak halısı vardır.

Yıldızlı Uşak Halıları

Yıldızlı UÅŸak halıları sayıca daha küçük bir ip olup, sekiz kollu yıldızlarla küçük baklava biçimindeki madalyonların kaydırılmış eksenler üzerinde alternatif sıralanmasını gösterir. Bunlar orta boy halılardır, dört metreden uzun olanları pek azdır. Zaman bakımından da 17. yüzyıl sonundan ileri geçmez. Daima kırmızı zemin üzerine sekiz köşeli yıldız madalyonlar ve küçük baklavalar koyu mavi ekleri meydana getirir. Bunlarda halının ortası belirtilmez ve madalyonların sonsuz örneÄŸe baÄŸlandığı açıkça bellidir. Bazen zemin, mavi madalyonlar kırmızı renkte olabilir. Madalyonların içi sarı ve kırmızı palmet ve çifte Rumilerle dolgunlaÅŸmış, zemin köşeli dallar ve çok renkli çiçeklerle bezenmiÅŸtir. Bunların baÅŸlangıç tarihleri daha belirlidir. Bordürlerinin ortasındaki kartuÅŸlar içinde Montague ailesinin armasını taşıyan yıldızlı UÅŸak grubundan üç halının ikisi tarihlidir. Duke of Buccleuch koleksiyonunda bulunan bu halılardan üç yıldız, iki baklava veya üç baklava iki yıldız olarak beÅŸer madalyon halinde alternatif sıralanmış örnekle büyük halı 1584 tarihli, 3 madalyon sırası ile daha küçük olanı 1585 tarihlidir. Tarihler dar kenarda, halı üzerine dikilmiÅŸtir. Üçüncü halı tarihsizdir. 1914’ten beri Ä°ngilizlere mal edilen bu halılar, sonraları Kühnel ve Erdmann gibi otoritelerce Türk halısı olarak kabul edilmiÅŸtir. Dr. May Beattie ise, son araÅŸtırmasında teknik ve malzeme bakımından inceleyerek bunların Ä°ngiltere veya Antwerpen’ de yapılmış olabileceÄŸi’ni ileri sürmüştür. SaÄŸlam bir dayanağı olmayan bu iddia, sonraki tarihlerde Türk halılarından kopya edilerek Ä°ngiliz halıları yapılmış olmasına baÄŸlanır. Fakat 16. yüzyılda Ä°ngiltere’de halı yapıldığını gösteren belge yoktur. Bunların sipariÅŸ üzerine ve kontrol altında UÅŸak veya çevresindeki tezgâhlarda, gönderilen keten iplikler ve örneklere göre özel olarak hazırlandıklarını kabul etmek gerekir. Ayrıca büyük halının zeminindeki Romen harfleri, bunları okuyamayan kimselerce ters olarak konulmuÅŸtur. Kühnel de Avrupa’nın teÅŸvik ve istekleri ile hatta bir dereceye kadar direkt kontrolü altında Ä°zmir ve civarında halı imalat merkezleri kurulduÄŸunu belirtir. Bu halılar konulacakları yere uygun ölçüde hazırlanırdı, armalı olanlar da bunların sipariÅŸ olduÄŸunu gösterir.

Daha önce bir geleneÄŸi daha sonra da bir devamı olmadan yıldızlı UÅŸak halılarının en ÅŸahane örneklerinin Ä°ngiltere’de yapılmış sonra bu tezgâhların birdenbire tatil edilmiÅŸ olduÄŸu’nu düşünmek güçtür.

Yıldızlı UÅŸakların ilk klasik tasviri Paris Bordone’nin Venedik’te Accademia di Belle Arti’ deki 1533 tarihli bir tablosunda, daha yüzyılın ilk yarısında görülür. Burada “Balıkçının aziz Markus’ un yüzüğünü Doc’ a getirmesi” tablosunda Doc’ a tahtı altında serili ÅŸahane bir yıldızlı UÅŸak tasvir edilmiÅŸtir. Ä°ngiltere’de 17. yüzyıldan önce böyle tasvirler görülmez.

Yıldızlı UÅŸaklar 17. yüzyılı geçmediÄŸi halde, kısa zamanda geliÅŸmesini tamamlamış, bir bozulma olmamıştır. 16. yüzyıldan ancak 20-25 kadar yıldızlı UÅŸak kalmıştır. Boyları 4 metreyi geçmez. Ä°stanbul Türk ve Ä°slam Eser’leri Müzesi‘nde ortada tam, altta üstte birer yarım yıldız madalyonla yalnız orta eksenden ibaret kalmış geç devirden küçük bir örnek dikkati çeker. Ä°stanbul, Sultanahmet Camii, Hünkâr Kasrındaki Vakıflar Halı Müzesi’nde 17. yüzyıldan kalma bu çeÅŸit halılarda, diÄŸer enteresan örnekler vardır. Bunlar arasında çok eskimiÅŸ bir yıldızlı UÅŸak mavi zemin ve kırmızı yıldız madalyonu ile deÄŸiÅŸik bir görünüştedir.

Donald King ‘e göre; Yıldızlı UÅŸak halıları örneÄŸi ile Erdebil halısı gibi çiçek dekorlu zemini arabesk dolgulu madalyonları ve ovalleri ile Ä°ran halı desenleri arasında açık bir baÄŸlantı vardır. Her ne kadar 1539 tarihli Erdebil halısı ilk yıldızlı UÅŸak halılarından biraz daha sonra ise de bunların Ä°ran etkisi altında tasarlandığına şüphe yoktur. Bu etki belki barışçı yol’lardan olabilir. Fakat büyük ihtimalle Ä°ran’ın önemi halı merkezi Tebriz’i de içine alan, kısmının 1514 ve 1533’ten sonraki Osmanlı hâkimiyeti ile gelmiÅŸtir.

Erdebil halısı ile yıldızlı UÅŸak halıları arasında gerek tarih gerekse motiflerin özellikleri bakımından açık bir baÄŸlantı kurmak kolay deÄŸilse de yine Tebriz’de bulunan Gök Mescid ‘in çini süslemeleri daha yakın bir kaynak gibi görünmektedir. Burada Timur devrinden sonra Türkmen sülalesi hâkimiyeti olmuÅŸtur. Karakoyunlu Türkmenleri hükümdarı Muzaferiddin CihanÅŸah (1436- I467) Tebriz’de 870 (1465)’de yaptırdığı bu Gök Mescit’in çini süslemelerinde bir baklavanın dört ucundan çıkan palmetlerle tekrarlayan bir motif çiniden çok halıya uygun özelliÄŸe sahiptir. Bunun ince detaylı dolguları da halı desenlerini andırır. Yıldızlı UÅŸakların böyle bir kaynaktan etkilenmiÅŸ olması daha akla yakın gelmektedir. Genel tablo olarak da yıldızlı UÅŸakları andırmaktadır. Karakoyunlu Türkmenlerinin Tebriz’de Gök Mescit çini desenleri 16. yüzyılda ortaya çıkan yıldızlı UÅŸak halıların örneklerinin geliÅŸtirilmesine kaynak olmuÅŸtur denilebilir. Türkmenlerin halı sanatıyla yakın ilgisi bilinmektedir. DiÄŸer taraftan Yıldızlı UÅŸak halılarıyla aynı devirden kalan bir mimari süsleme arasında açık bir benzerlik olduÄŸunu gösteren diÄŸer bir örnek de vardır.

Edirne, Selimiye camiinin yeni tamamlanan restorasyon çalışmalarında pencerelerin tavanı temizlenince sıvaların altından, devrinden kalma (1575) siyah renkte kalemisi desenler meydana çıkarılmıştır. Bunlar yıldızlı UÅŸak halılarının örnekleriyle yakın benzerlik gösteriyorlar. Karakoyunlu Türkmenlerinden baÅŸlayarak Türk Sanatı’nın çeÅŸitli alanlarında geliÅŸtirilen bu motifler kullanıldıkları yere ve maddeye göre bu eserler üzerinde deÄŸiÅŸik uygulama ÅŸekilleriyle orijinal bir süsleme zenginliÄŸi yaratmışlardır.

Kaynak: Kadim Dostlar ™ Forum

Bu içerik 01.12.2007 tarihinde Sema tarafından, Türk Kültürü ve El Sanatlarımız bölümünde paylaşılmıştır ve 4051 kez okunmuştur. Bu içeriğin devamında incelemek isteyebileceğiniz 4 adet mesaj daha bulunmaktadır.

16. ve 17. yy. Klasik Devir Türk Halı Sanatı | Erken Devir Türk Halıları - Halılar Üzerine İlk Araştırmalar orjinal içeriğine ulaşmak için tıklayın ...